Temat: Mandala Pięciu Buddów - nieco merytoryki
Część pierwsza katalogu wystawy "Mandala Pięciu Buddów", Muzeum Azji i Pacyfiku, Warszawa. 2008
Dlaczego mandala i dlaczego Pięciu Buddów.
1. Mandala-Chaos Uporządkowany
Mandala należy, obok wizerunku samego Buddy, do najbardziej znanych na świecie symboli czy wyobrażeń buddyjskich.
Termin ten wszedł na stałe do języka potocznego
jako określenie uświęconego miejsca czy też koncentrycznej przestrzeni, skupionej wokół axis mundi.
Sanskryckie słowo "manda" oznacza dosłownie
-najlepszą część, esencję, śmietankę, istotę rzeczy, szczyt,
zaś "la" jest sygnifikatorem otaczania, ochrony, zawierania.
W starożytnych Indiach wedyjskich mandala określała święte miejsce, odgrodzone od reszty świata w celu zachowania rytualnej czystości, koniecznej do spełnienia rygorystycznie
przestrzeganych rytuałów ofiarnych i ablucji lub jako miejsce pobytu ascety, eremity, guru czy mistyka, który wyrzekł się świata.
W tradycji buddyjskiej wzór mandali przyjmował konkretną, materialną formę będąc ważnym przedmiotem rytualnym, stanowiącym wizualną podstawę tantrycznego przekazu mocy duchowej (zwanego w sanskrycie: abhiśeka a po tybetańsku wangkur, co się czasami tłumaczy niezbyt fortunnie jako "inicjacja" lub "namaszczenie").
Inicjacyjne mandale były usypywane z kolorowego piasku przez 3-4 mnichów w ciagu kilku dni żmudnej pracy, po wykorzystaniu zaś były rytualnie niszczone poprzez starcie. Poświęcony ceremonialnie piach który tworzył mandale był następnie z powagą wysypywany do najbliższego zbiornika wodnego jako dar ofiarny dla bóstw akwatycznych-nagów.
Mandale mogły być też tkane z nici, malowane farbami na płótnie lub na ścianach gompy, lepione z ciasta i masła. Z kolei mandala architektoniczna to po prostu konkretny, trójwymiarowy model niebiańskiego pałacu buddy, zbudowany z drewna, metalu i pomalowany. Takie mandale, złocone i zdobne klejnotami można zobaczyć m.in w pałacu Dalaj Lamów Potala w Lhasie lub w cesarskim Zakazanym Mieście w Pekinie i każdym większym klasztorze tybetańskim, np. Samje, Gandan, Curpu czy Sera.
Mówi się też w tekstach praktyk medytacyjnych o "mandali ciała", wizualizowanej jako struktura, przejawiająca się w ciele fizycznym i subtelnym sadhaki-tantrycznego praktykanta oraz o "mandali ofiar", czyli symbolicznym nagromadzeniu darów ofiarnych dla buddów, ułożonych w mandalę wokół osi świata, kosmicznej góry Meru czy Kailasz. Trzeba też wspomnieć mandalę wizualizowaną w wyobraźni, która jest częścią Fazy Budowania medytacji tantrycznej, przedmiotem kontemplacji, i która na koniec sesji medytacyjnej w czasie Fazy Spełniającej medytacji, zostaje rozpuszczona w "promienne światło pustej przestrzeni Umysłu" jak to określa jeden z tekstów tantrycznych (Sadhana Buddy Medycyny).
Jeśli chodzi o mieszkańca/mieszkańców mandali jako przybytku, wyróżnia się trzy ich rodzaje. Mandala może być "zamieszkana" przez:
1. Sylaby mantryczne buddów/jidamów
2. Symbole postaci buddów/ jidamów
3. Postacie buddów/ jidamów
Mandala buddyjska par excellence, czyli mandala kanoniczna to (w przeciwieństwie do dowolnie stworzonego przez jakiegoś artystę, niekoniecznie sakralnego dzieła sztuki nazwanego przezeń "mandalą") to, w tradycji buddyzmu mahajany-wadżrajany Indii i Tybetu, wizerunek symetrycznie uporządkowanego planu przestrzeni przybytku buddy, rzut z góry, jak kto woli, widok z lotu ptaka na pałac o czterech bramach (choć bywają też pałace trójkatne, o trzech bramach, jak w mandali Strażnika Mahakali Bernagcien).
Wewnątrz takiego pałacu rezyduje na stałe postać główna, nazywana źródłem danej mandali, postać z której manifestuje się owa przestrzeń sacrum i wszyscy jej mieszkańcy (których może być wielu, jak w mandali Kalaczakry- Koła Czasu, gdzie znajduje się 722 postaci). Cała mandala, jej pałac ze wszystkim ornamentami, ścianami, kolumnami, ozdobami, dachami, ornamentami na szczycie, etc. jest tworem symbolicznym-w każdym niemal z tekstów tantry buddyjskiej, opisującym konkretną mandalę, spotkać można dokładne wyjaśnienia symboliki poszczegółnych części mandali, aż na otaczających ją ochronnych kręgach-granicach, skończywszy.
Co więcej, poszczególne części mandali mogą być postrzegane jako transformacje części ciała fizycznego i ciała subtelnego osoby wizualizującej ten diagram w czasie praktyki sadhany. Centrum mandali, sacrum istotne spoczywające na płatkach kwiatu lotosu, jest umieszczone w wielopoziomowym, kwadratowym pałacu, otwierającym się na cztery strony świata czterema bramami-łukami triumfalnymi, w których stoją strażnicy, Czterej Wielcy Królowie (sanskr. Caturmaharadża).
Zewnętrzne kręgi ochronne stanowią nieprzekraczalną dla intruzów granicę mandali, poza którą jest chaos. Jednak możliwe jest przenikanie do wnętrza mandali pewnych istot ze zwykłego świata, które zostają tam pobłogosławione i przemienione.
Wyróżnia się następujące rodzaje kręgów ochronnych/granic mandali: krąg wielokolorowego ognia gnozy, krąg diamentowy złożony z bereł mocy wadżra, krąg sylab mantrycznych, krąg klejnotów, krąg płatków lotosowych, krąg ośmiu wielkich miejsc kremacyjnych - cmentarzy będących miejscami praktyki medytacyjnej wielkich adeptów hindu-buddyjskiej tantry - mahasiddhów.
Mandala to kosmogram, będący zarówno odwzorowaniem wszechświata (jak to ma miejsce w mandali buddy Kalaczakry) oraz mapą przestrzeni wewnętrznej, przewodnikiem na ścieżce transformacji psycho-fizycznej. Jest ona przejawieniem się pewnej konkretnej zasady oświecenia, archetypu który ( z braku lepszego określenia) nazywany bywa całkiem teistycznie: "bóstwo"
(sanskr. isztadewata-dosłownie: "wewnętrzna zasada boskości"; tybet. jidam; ang. deity).
Mandale, manifestując się w chaotycznym świecie samsary (cyklicznej egzystencji) stanowią znak możliwości wyzwolenia, są przejawem ciągłej obecności oświeconego potencjału we wszechświecie, symbolem podstawowej dobroci, istniejącej jako wrodzony potencjał każdej istoty czującej, jako natura buddy czy też nasienie stanu buddy (sanskr.tathagatagarbha).
2. Budda Siakjamuni i jego mandale
Zarówno symboliczna jak i rzeczywista podróż duchowa do miejsca, które zawiera w sobie esencję doskonałości, stanowi istotę buddyzmu.
Książe Siddhartha Gautama (563-483 pne) nazywany "przebudzonym mędrcem z rodu Siakjów"-Siakja-muni Bud-dha, odbył taką podróż, gdy w wieku 29 lat uciekł z pałacu swego ojca, króla Siudhodhany z Kapilawastu, w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o sens istnienia. Po sześciu latach surowej praktyki ascetycznej, po latach spędzonych w lesie i nad rzekami, pod gołym niebem Siddhartha, niezadowolony ze swych osiągnięć na duchowej ścieżce (chociaż obaj mistrzowie u których pobierał nauki przyznali że ich przewyższył swoim urzeczywistnieniem), zasiadł nieruchomo pod drzewem Bodhi w miejscu zwanym Gaja, ślubując nie opuścić go dopóki nie osiągnie oświecenia. Pomimo wielu wysiłków demona-kusiciela Mary i jego zastępów, które próbowały prośbą i groźbą przerwać skupiony wysiłek Gautamy, wytrwał on nieporuszony w miejscu które na pamiatkę tej koncentracji, twardej i niezniszczalnej jak diament, nazwano Wadżrasana-Diamentowy Tron. Tam właśnie stał sie on kolejnym w sukcesji tysiąca buddów tej epoki kosmicznej zwanej Bhadra Kalpa-Szczęsna Era, gdyż w niej właśnie aż tysiąc Wielkich Istot ma zamanifestować swoje prze-b u d-zenie czyli obudzić sie ze snu niewiedzy (sanskr.awidja/maja), jak wierzą buddyści.
Siakjamuni postanowił przekazywać swe doświadczenie wglądu, spokoju, klarowności i zrozumienia wszechrzeczy a także współczucia i miłującej dobroci innym istotom, "ludzkim, boskim i demonicznym" jak się powiada. Przez nastepne 40 lat pełnił swą posługę na wielkim obszarze óczesnych Indii, inicjując tysiące uczniów, już to do stanu mnisiego (sangha), już to doprowadzając do indywidualnego wyzwolenia (hinajana) czy wprowadzając na wielką drogę (mahajana) uniwersalnego altruizmu-ścieżkę bodhisattwy.
Wierzy się też iż Budda przekazał nielicznym ze swych najbardziej bystrych uczniów (wśród których byli zarówno królowie i profesorowie jak i złodzieje, żebracy i prostytutki) szczególne nauki, które umożliwiają osiągnięcie stanu buddy od razu. Nauki te zwane są wadżrajaną czyli buddyjska tantrą (termin ten odnosi się do ciągłości przekazu doświadczenia, który jak nić lub sznur (sansk.tantra; tybet.gyud) łączy kolejne pokolenia mistrzów i uczniów w linii "szeptanego" przekazu.
Nauki wadżrajany czerpią wiele z rodzimej tradycji hinduskiej, zarówno na poziomie symboliki jak ikonografii. Budda kreatywnie wykorzystywał zastane elementy religijne aby przekazać nowe treści. Tantra buddyjska rozwijała się dynamicznie w północnych i zachodnich Indiach począwszy od I-II w. ne, zarówno w wielkich uniwersytetach klasztornych, skupiających elitę intelektualna epoki (takich jak Nalanda, Wikramasila i Odantapuri) jak i wśród wędrownych joginów, mieszkających na miejscach kremacyjnych i w lasach. Stąd wyrosła też symbolika buddyzmu tybetańskiego, będącego bezpośrednim przedłużeniem buddyzmu indyjskiego, zanikającego w swej ojczyźnie między VII a X w.ne, pod naciskiem muzułmańskich hord. Proces transmisji i translacji całego kanonu buddyjskiego jak i przekaz doświadczenia medytacyjnego trwał między Indiami a Tybetem właśnie przez około 300 lat.
Ważną częścią tej tradycji były mandale, wizualna podstawa każdej tantrycznej ceremonii inicjacji/upoważnienia do praktyki oraz każdej niemal sadhany. Linie przekazu tych tekstów i wizerunków istnieją w tradycji buddyzmu tybetańskiego do dziś i stanowią podstawę jego nieprzerwanej ciągłości. Cztery główne szkoły czyli Ningmapa, Sakjapa, Kagjupa i Gelukpa, przekazują swym adeptom te same mandale, które ich założyciele otrzymali od swych indyjskich guru a oni z kolei w sukcesji od samego księcia Siddharthy, Buddy.
3. Oświecone Ikony
Wizerunki Buddy pojawiły się w Indiach dopiero w okresie dynastii Kuszana (I-II w. ne), w 600 lat po odejściu Siakjamuniego do nirwany. Wcześniej sztuka buddyjska istniała lecz obecność buddy była w niej tylko sugerowana czy zaznaczana przy użyciu symboli: Dharmaczakry, Parasola, Muszli czy Buddhapady-pary stóp pokrytych mistycznymi znakami.
Stopniowo, wraz z powstawaniem nowych szkół i kierunków buddyzmu rola sztuki jako relikwiarza cennej nauki buddy stawała się coraz wyraźniejsza. Prawdziwy rozwój i bogactwo sztuki buddyjskiej przypada na czasy pojawienia się mahajany (II-V w. ne). Wielka Stupa w Sanczi, zachowana w dobrym stanie do dziś, pochodzi z pocz. III w. ne i zawiera w swym planie wczesny wzór mandali buddyjskiej.
W przeciwieństwie do tradycji pierwotnego buddyzmu Therawada (zwanego tez hinajaną) który był i jest oszczędny jeśli chodzi o artystyczny wyraz idei religijnych, późniejsza szkoła uniwersalnego wyzwolenia (mahajana) posiada rozległy panteon archetypów oświecenia. Postacie buddów kosmicznych i ich uczniów bodhisattwów, wizerunki uczniów Siakjamuniego-arthatów, portrety wielkich mistrzów wszystkich szkół, wizerunki bóstw medytacyjnych i ich mandale, opiekunowie i strażnicy dharmy, bóstwa lokalne i elementalne, mantramy, symbole i atrybuty-tych przedstawień są tysiące.
Trzeba pamiętać że "bóstwa" buddyjskiego panteonu nie są boskimi istotami czy aniołami w ujęciu monoteistycznym bądź nawet politeistycznym.
Deus ex machina, są raczej holografami oświeconych intencji i myśli Buddy, który zamanifestował je "na zewnątrz" by w niewerbalny sposób przekazać nauki i wskazówki uczniom, którzy chcieli podążyć jego śladem.
Pośród wielu postaci tego panteonu szczególne miejsce zajmuje grupa pięciu buddów, będąca podstawą i źródłem całej mandali ikonograficznej buddyzmu wadżrajany. W tej ezoterycznej szkole buddyzmu wyróżnia się cztery klasy tekstów i praktyk, podzielonych zgodnie z gradacją stopnia identyfikacji adepta z danym archetypem buddy. Dwie niższe klasy tantry zowią się Krijatantra i Czarjatantra; nie będziemy tu o nich mówić więcej.
Dwie wyższe i bogatsze ilościowo klasy tantry to Jogatantra i Anuttarajogatantra. Wszystkie bóstwa medytacyjne są w nich podzielone na pięć klanów czy rodzin buddów (sanskr. pańczabuddakula). Przywódcami, głowami czy władcami tych rodzin jest wspomnianych pięciu buddów, z których każdy odnosi się symbolicznie do pewnych epizodów lub transcendentalnych zdarzeń z historii duszpasterskiej posługi Siakjamuniego.
Każdy z nich stał się też wyrazem pewnego rodzaju mądrości oświeconego umysłu, będącej transformacją przeszkadzającej emocji czy mentalnego splamienia (nazywanego w psychologii buddyjskiej, sanskr. "kleśa"-"uciążliwość") w czyste doświadczenie.
Każdemu z pięciu archetypów przyporządkowany jest typ osobowości adepta, jego mentalne nawyki czy ograniczenia, które można usunąć lub przemienić w mądrość poprzez kontemplację danego archetypu, poprzez modlitwę czy recytację mantry lub odprawianie rytuału skierowanego do odpowiedniego buddy.
Symbole pięciu mądrości Buddy układają się w najprostszą a zarazem najbardziej sugestywną mandalę, będącą ciekawym i precyzyjnym przedstawieniem pięciu zasad rządących, zgodnie z buddyjską kosmologią, zarówno światem zewnętrznym (pięć żywiołów) jak i wewnętrznym (pięć tzw. skupisk świadomości -sanskr. pańczaskandha oraz pięć elementów ciała fizycznego i pięć głównych czakr-skupisk energii życiowej).
Mimo swych skromnych możliwości autorzy tej wystawy pragną ukazać dynamikę tego schematu.
7/8.X.2007
magura
пропозиції роботи
