Temat: Kwestia zgody małżonka na udzielenie poręczenia cywilnego

Zapraszam do lektury artykułu i dyskusji.

Kwestia zgody małżonka na udzielenie poręczenia cywilnego
Marek Broś

Ocena poręczenia w świetle przepisów o małżeńskim ustroju majątkowym należy do zagadnień spornych i nastręczających trudności interpretacyjne w orzecznictwie i doktrynie. Stosunkowo niewiele problemów powstaje w sytuacji rozdzielności majątkowej małżonków, gdyż w takim przypadku zgoda na udzielenie poręczenia nie jest wymagana, a bank powinien żądać okazania umowy zawartej w formie aktu notarialnego wyłączającej lub ograniczającej wspólność ustawową albo orzeczenia sądu o zniesieniu wspólności ustawowej. Opinię w tej sprawie wyraził Sąd Najwyższy (SN) w wyroku z 2 grudnia 1997 r., II CKN 252/97 1, wyrażając tezę, iż poręczenie kredytu w ustroju rozdzielności majątkowej jednego z małżonków nie jest uwarunkowane zgodą drugiego. Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 47 § 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (k.r.o.) małżonkowie tylko wtedy będą mogli powołać się względem wierzyciela na rozdzielność majątkową, gdy fakt ten był mu znany. Ciężar dowodu faktu, że osoba trzecia wiedziała o umowie i jej rodzaju, spoczywa na małżonkach. W ustroju rozdzielności majątkowej każdy z małżonków odpowiada względem wierzyciela za zobowiązanie przez siebie zaciągnięte (z wyjątkiem zobowiązań zaciągniętych w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny – art. 30 § 1 k.r.o. – kiedy to oboje odpowiadają solidarnie). O tym, czy dane zobowiązanie można zakwalifikować z art. 30 § 1 k.r.o., podstawowe znaczenie będzie miał rodzaj i wartość nabywanego przedmiotu. Brak możliwości sprecyzowania pojęcia „zaspokajanie zwykłych potrzeb rodziny” (zwłaszcza wzgląd na poważne konsekwencje związane z solidarną odpowiedzialnością małżonków ze zobowiązania tego typu) powoduje, iż pojęcie to należy interpretować w sposób ścisły, uwzględniając specyfikę każdego przypadku.

Doniosłe problemy praktyczne powstają na tle zawierania umów poręczenia przez osoby pozostające w związku małżeńskim i między którymi istnieje ustawowy ustrój wspólności majątkowej. W praktyce powstała konieczność rozwiązania problemu skuteczności umowy poręczenia zawartej przez osobę pozostającą w małżeńskiej wspólności ustawowej oraz wskazania majątku objętego odpowiedzialnością wynikającą z tej umowy. Wspólność majątkowa obejmuje cały dorobek małżonków, który stanowią przedmioty majątkowe nabyte przez nich w czasie trwania wspólności majątkowej. Przede wszystkim do majątku wspólnego wchodzi wynagrodzenie za pracę lub inne usługi świadczone osobiście przez małżonków oraz dochody czerpane tak z majątku wspólnego, jak i z majątków odrębnych każdego z małżonków (art. 32 k.r.o). Decydujące dla rozstrzygnięcia tego zagadnienia jest określenie roli drugiego małżonka w sytuacji prawnej poręczyciela. Rozwiązanie tej kwestii ma istotne znaczenie praktyczne, ponieważ odpowiedzialność poręczyciela może obejmować majątek wspólny, stanowiący materialną podstawę funkcjonowania rodziny. Wierzyciel bowiem, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego. Nie dotyczy to jedynie sytuacji, gdy wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności ustawowej albo jeżeli dotyczyła ona odrębnego majątku jednego z małżonków lub gdy taką możliwość wyłączył lub ograniczył sąd, jako sprzeczną z zasadami współżycia społecznego (art. 41 § 1–3 k.r.o.). Istnieje zatem zagrożenie znacznego uszczuplenia tego majątku w przypadku zaspokojenia dłużnika jego kosztem. Z drugiej strony interes wierzyciela wymaga, aby poręczenie zabezpieczające jego wierzytelność było skuteczne i niepodważalne oraz aby odpowiedzialność osobista poręczyciela obejmowała jak największy majątek 2. SN w wyroku z 17 maja 1985 r., III CRN 119/85 3, skonstruował domniemanie, że rzeczy nabyte przez jednego z małżonków zostały nabyte na rzecz ustawowej wspólności majątkowej. Zgodnie z art. 36 § 2 ust. 1 k.r.o. każdy z małżonków może samodzielnie wykonywać zarząd majątkiem wspólnym. Do dokonania czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda drugiego z małżonków, wyrażona w formie przewidzianej dla danej czynności prawnej. Brak takiej zgody powoduje nieważność wspomnianej czynności prawnej. Na tle tych przepisów rodzą się trzy podstawowe pytania:

Czy umowa poręczenia należy do czynności zarządu majątkiem wspólnym?

Czy umowę poręczenia należy zaszeregować do czynności zwykłego zarządu?

Czy umowa poręczenia należy do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu? 4

Próby odpowiedzi na te pytania można się podjąć, opierając się na orzecznictwie Sądu Najwyższego (SN).

W uchwale z 9 lipca 1993 r., III CZP 94/93 5, SN zajął stanowisko, że udzielenie poręczenia przez jednego z małżonków jest czynnością z zakresu zarządu majątkiem wspólnym. Rozstrzygnięcie kwestii, czy chodzi o czynność należącą do zakresu zarządu zwykłego, czy przekraczającą ten zakres, SN uzależnił „od okoliczności”, nie podając ostrych kryteriów tego rozróżnienia. Poza tym przyjął, że do obciążenia majątku odrębnego zgoda małżonka nie jest potrzebna. Jeżeli więc udzielenie poręczenia przekracza zakres zwykłego zarządu i umowa została zawarta bez zgody współmałżonka, to skutek nieważności może dotyczyć tylko majątku wspólnego. Umowa natomiast pozostaje ważna, z tym że możliwość zaspokojenia zostaje ograniczona do majątku odrębnego małżonka, który udzielił poręczenia (art. 41 § 2 k.r.o.). W najnowszej literaturze zwraca się uwagę na to, iż powoduje to „urzeczowienie” umowy poręczenia 6, a także wskazuje się, że konstrukcja ta ratuje interes wierzyciela przez zachowanie ważności umowy poręczenia. Z drugiej strony zabezpieczenie wierzyciela w sytuacjach typowych jest słabe, ponieważ z reguły majątek odrębny małżonka obejmuje wąski zakres przedmiotów 7.

W kolejnej uchwale z 25 marca 1994 r., III CZP 182/93 8 SN stwierdził, że „do zawarcia umowy poręczenia przez jednego z małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej wymagana jest zgoda drugiego małżonka wówczas, gdy umowa ta jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym”. Punktem wyjścia rozważań SN było odrzucenie tezy, jakoby umowa poręczenia nie była w ogóle czynnością zarządu majątkiem wspólnym. Przedmiotem bowiem czynności prawnej podejmowanej w ramach zarządu nie musi być określony składnik majątku wspólnego. Pojęcie zarządu majątkiem wspólnym należy ujmować szeroko. W sytuacjach wątpliwych zaciągnięcie zobowiązania przez jednego z małżonków powinno być uważane za zarząd majątkiem wspólnym. Przemawia za tym przede wszystkim okoliczność, iż świadczenie nastąpi z majątku wspólnego. W uzasadnieniu do powyższej tezy SN zwrócił uwagę na odchodzenie od wąskiego ujęcia zakresu zarządu zwykłego ze względu na zmiany zachodzące w obrębie stosunków społeczno-gospodarczych. Im wyższa aktywność gospodarcza małżonków i łączący się z tym poziom zamożności, tym szerszy powinien być zakres czynności zwykłego zarządu. Nie jest natomiast możliwe skatalogowanie czynności należących do zwykłego zarządu. Takim katalogiem nie można się posługiwać w praktyce orzecznictwa. Pomocą mogą być funkcjonujące już w doktrynie kryteria oceny tego, co mieści się w zakresie zwykłego zarządu, a co wychodzi poza ten zakres, do których SN zaliczył następujące cztery:

– rozmiar i charakter majątku wspólnego,

– wysokość zobowiązania w stosunku do majątku wspólnego,

– doniosłość czynności z punktu widzenia interesu społeczno-gospodarczego,

– bezpieczeństwo obrotu (chodzi o to, czy czynność jest dokonywana w obrocie profesjonalnym, czy konsumenckim).

Nie jest więc, według SN, uzasadniony pogląd, że każda umowa poręczenia jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem (z reguły nie będzie taką umową poręczenie umiarkowanego zobowiązania). Konkludując, SN stwierdził, że umowa poręczenia nie będzie z pewnością mieściła się w zakresie zwykłego zarządu, jeżeli poręczenie będzie dotyczyło zobowiązania o znacznej wysokości, którego spełnienie mogłoby zdestabilizować sytuację majątkową poręczyciela i jego rodziny. Ważność takiej umowy będzie zależała od wyrażenia uprzedniej lub równoczesnej zgody przez drugiego małżonka, nie będącego stroną umowy, lub od uzyskania zezwolenia sądu zastępującego jego zgodę (art. 39 i 40 k.r.o.). Czynność prawna bez wymaganej zgody drugiego małżonka lub bez zezwolenia sądu jest czynnością prawną niezupełną, a jej skuteczność pozostaje w zawieszeniu do chwili potwierdzenia umowy przez tego małżonka. Odmowa potwierdzenia umowy albo niepotwierdzenia jej w wyznaczonym przez wierzyciela terminie powoduje, że umowa jest nieważna. Zwracając uwagę na niezupełność, a nie na nieważność umowy poręczenia, dokonanej bez wymaganej zgody małżonka, SN w orzeczeniu z 25 kwietnia 1995 r., I CRN 48/95 9, wskazał, że „małżonek, który zawarł umowę poręczenia przekraczającą zakres zwykłego zarządu, bez zgody drugiego małżonka, nie może żądać ustalenia nieważności tej umowy z powodu jej sprzeczności z treścią art. 36 § 2 zd. 2 k.r.o., jeżeli dopuszczalne jest jeszcze potwierdzenie umowy przez drugiego małżonka”.

W innym orzeczeniu 10 SN sformułował tezę, iż udzielenie przez jednego z małżonków pozostających we wspólności ustawowej poręczenia w większym rozmiarze stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym i wymaga zgody drugiego małżonka, chyba że zgodnie z porozumieniem stron odpowiedzialność za dług wynikający z poręczenia jest ograniczona do majątku odrębnego poręczyciela. Powyższe orzeczenie spotkało się w literaturze zarówno z aprobatą 11, jak i z krytyką 12. Poddając powyższe orzeczenie krytyce, przedstawiono następujące zarzuty:

– żądanie zgody małżonka na dokonanie danych czynności oznacza utrudnienie obrotu gospodarczego,

– czynność prawna podejmowana w ramach zarządu musi dotyczyć konkretnego przedmiotu należącego do majątku wspólnego,

– nie można utożsamiać zaciągania zobowiązania jako czynności zarządu z powstaniem odpowiedzialności z majątku wspólnego,

– samo zawarcie umowy poręczenia nie odnosi się w istocie ani do majątku wspólnego, ani też do odrębnego. Nie pozostaje bowiem w związku z jakimkolwiek składnikiem tych majątków. Odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania jest typowym następstwem zawarcia umowy poręczenia,

– regulacja odpowiedzialności za długi jednego z małżonków stanowi zamkniętą całość. Nie może ulegać erozji poprzez szeroką wykładnię pojęcia zarządu majątkiem wspólnym 13.

Stanowisko SN zostało ocenione jako preferencja dobra rodziny kosztem sprawnego obrotu gospodarczego. SN uznał dobro rodziny w systemie gospodarki rynkowej za bardziej zagrożone, wskutek czego zdecydował się na wzmocnienie ochrony tego dobra właśnie kosztem sprawności i pewności obrotu gospodarczego. Całkowitym i wystarczającym środkiem ochrony rodziny w przypadku lekkomyślnego lub szkodliwego działania jednego z małżonków jako poręczyciela powinien być art. 41 § 3 k.r.o., a gdy istnieje obawa powtarzających się działań tego rodzaju – art. 52 k.r.o. przewidujący możliwość zniesienia przez sąd wspólności ustawowej.

Mimo przejrzystej zasady prawnej przyjętej w cytowanej już uchwale SN z 25 marca 1994 r., III CZP 94/93 14, problematyka umowy poręczenia na tle przepisów o małżeńskiej wspólności ustawowej pozostaje nadal przedmiotem wielu opracowań i dalszego orzecznictwa SN. Kontrowersje tego problemu zostały wywołane przez tezę zawartą w wyroku SN z 3 lutego 1998 r., I CKN 471/97 15, w którym to nastąpił powrót do koncepcji „urzeczowienia” umowy poręczenia (powoływana już uchwała SN z 9 lipca 1993 r.). Poręczyciel odpowiada majątkiem wspólnym i swoim odrębnym. Budzi zastrzeżenie wyodrębnienie dwóch części tej samej czynności prawnej – poręczenia odnoszącego się do majątku wspólnego oraz drugiej części poręczenia odnoszącego się do majątku odrębnego i w związku z tym uznania częściowej umowy poręczenia (art. 58 § 3 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny – k.c.).

Kontynuacja tej linii orzecznictwa nastąpiła również w wyroku SN z 26 marca 1998 r., I CKN 558/97 16, w którym stwierdzono, iż w razie gdy poręczenia udziela osoba pozostająca w ustroju wspólnoty małżeńskiej bez wymaganej zgody (lub potwierdzenia) współmałżonka – odpowiada ona swoim majątkiem odrębnym również wtedy, gdy w umowie poręczenia brak takiego zapisu. W uzasadnieniu SN zwrócił uwagę na istotność elementu czasu w umowie poręczenia (poręczyciel podejmuje zobowiązanie „na przyszłość”) oraz na odpowiedzialność poręczyciela jego majątkiem obecnym, jak i przyszłym. Dlatego też posiadanie przez poręczyciela w chwili zawarcia umowy jedynie minimalnego majątku nie stoi na przeszkodzie ważności jego zobowiązania, które w dalszym rozwoju wypadków może znaleźć realne pokrycie w jego majątku nabytym później.

W tym miejscu warto jeszcze zwrócić uwagę na kolejne orzeczenie SN z 29 września 1998 r., II CKN 175/98 17, w którym SN jeszcze raz powrócił do postulatu poszerzenia zakresu pojęcia zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, wskazując, iż w obecnym całkowicie odmiennym systemie gospodarczym (od tego, który istniał w 1964 r., tj. w chwili uchwalenia k.c. i k.r.o.) przy orzekaniu o ochronie prawnej majątku wspólnego należy odróżnić sytuację, w której majątek ten jest w rzeczywistości wykorzystywany tylko na zaspokojenie potrzeb rodziny, od sytuacji, w której stanowi on bazę działalności gospodarczej, w tym zwłaszcza prowadzonej profesjonalnie.

Kwestia zgody małżonka na zawarcie umowy poręczenia to tylko jeden z problemowych aspektów zagadnienia związanego z dostosowaniem obowiązującego systemu majątkowego małżeństwa, a zwłaszcza wspólności ustawowej, do rozwijającej się działalności gospodarczej małżonków. System gospodarczy funkcjonujący w chwili wejścia w życie przepisów k.r.o. nie zakładał innego wykorzystania majątku wspólnego niż na zaspokajanie potrzeb rodziny (cel konsumpcyjny). Nie zakładał on bowiem wykorzystania majątku prywatnego do prowadzenia działalności gospodarczej i osiągania zysków. W literaturze najnowszej zwraca się uwagę na funkcję zabezpieczającą (gwarancyjną) – wskazuje się na umocnienie wierzytelności poprzez uzyskanie dodatkowego zabezpieczenia, co pozwolić ma wierzycielowi na dochodzenie należności nie tylko z majątku dłużnika, ale również z całego majątku odpowiadającego osobiście poręczyciela. Regulacja odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania jednego z małżonków wymaga wyważenia dwóch sprzecznych interesów. Z jednej strony interesu małżonków, wyrażającego się w zachowaniu przed nadmiernym uszczupleniem majątku wspólnego, z drugiej zaś zapewnieniem efektywnej ochrony interesu osób trzecich, w szczególności wierzyciela jednego z małżonków. Jako zarzuty przemawiające za osłabieniem odpowiedzialności małżonków za zobowiązania jednego z nich wskazuje się m.in. art. 41 § 3 k.r.o., przewidujący możliwość ograniczenia lub wyłączenia zaspokojenia się z majątku wspólnego, jeżeli ze względu na charakter wierzytelności lub stopień przyczynienia się małżonka, będącego dłużnikiem, do powstania majątku wspólnego, zaspokojenie z tego majątku byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, oraz art. 52 k.r.o., regulujący powództwo o zniesienie wspólności ustawowej przez sąd z ważnych powodów (również ze skutkiem wstecznym) 18. Wspólność majątkowa w takim przypadku ustaje z dniem oznaczonym w wyroku ją znoszącym, jednakże istnieje możliwość zniesienia jej z mocą wsteczną, a więc z datą wcześniejszą niż dzień wydania wyroku czy też wytoczenia powództwa. Zniesienie majątkowej wspólności z mocą wsteczną, w sytuacji gdy jeden z małżonków udzielił poręczenia, może pozbawić bank możliwości zaspokojenia wierzytelności z majątku wspólnego 19. Szczególnie ten ostatni przepis był bardzo często wykorzystywany przez małżonków prowadzących działalność gospodarczą jako środek dla pokrzywdzenia wierzycieli. Powództwo było wytaczane w wyniku uprzedniego porozumienia się małżonków, a zapadły wyrok miał jedynie posłużyć do uchylenia się od odpowiedzialności majątkiem wspólnym za długi jednego z małżonków. Dopiero nowy kierunek w judykaturze SN (ukształtowany w latach dziewięćdziesiątych) pozwolił na zahamowanie tych praktyk. Jako przykład można podać wyrok SN z 11 stycznia 1995 r., II CRN 148/94 20, w którym wyrażono zapatrywanie, że o zniesieniu wspólności majątkowej małżeńskiej ze skutkiem wstecznym sąd nie może orzec przy całkowitym pominięciu zagrożenia dla interesów osób trzecich. Jeszcze dalej idący pogląd wyraził SN w wyroku z 24 maja 1994 r., (I CRN 61/94) 21, przyjmując, że rodzina korzystająca z dochodów związanych z działalnością gospodarczą jednego ze współmałżonków musi też ponosić ujemne skutki tej działalności. Niepowodzenia zaś współmałżonka w działalności gospodarczej i zamiar uniemożliwienia wierzycielowi egzekucji z majątku wspólnego nie mogą stanowić ważnego powodu do zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o.

Wydaje się, że na gruncie powyższej problematyki należy przyłączyć się do głosów doktryny opowiadających się za wprowadzeniem zmian w przepisach k.r.o. zarówno dotyczących ukształtowania czynności zarządu majątkiem wspólnym, jak i odpowiedzialności tym majątkiem 22 (w szczególności przy uwzględnieniu sytuacji gospodarczej małżonków). Pojawiły się również postulaty dokonania zmian w kształcie umownego ustroju majątkowego 23.

Podsumowanie

Analiza powyższych orzeczeń SN prowadzi do wniosku, że starał się on doprowadzić do jak największej równowagi pomiędzy dwoma przeciwstawnymi postulatami: dobrem rodziny a ochroną wierzyciela. Zaliczenie udzielenia poręczenia do czynności zarządu majątkiem wspólnym wymaga od banku będącego wierzycielem zachowania szczególnej ostrożności przy zawieraniu umowy poręczenia z osobą pozostającą w ustawowej wspólności majątkowej. Konieczne jest, aby bank zażądał wyrażonej w formie pisemnej zgody współmałżonka na udzielenie poręczenia, jeżeli stanowi ono zabezpieczenie wysokiego kredytu i może być, według kryteriów uznanych przez SN, zaliczone do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu. Z drugiej jednak strony w powyższych orzeczeniach Sąd opowiedział się za rozszerzeniem pojęcia czynności zwykłego zarządu w związku z obecnym systemem gospodarczym oraz utrzymaniu ważności umowy poręczenia w stosunku do majątku odrębnego poręczyciela. W praktyce bankowej zgoda małżonka wymagana jest w każdym przypadku poręczenia udzielonego na rzecz banku. Innym postulowanym środkiem ostrożności przyjmowanym przez bank jest żądanie, aby współmałżonek przystąpił do umowy w charakterze współporęczyciela, co w konsekwencji spowoduje solidarną odpowiedzialność małżonków. Bank uzyskuje w ten sposób ochronę zarówno w przypadku rozwodu, jak i orzeczenia sądowego o zniesieniu małżeńskiej wspólności majątkowej.



--------------------------------------------------------------------------------

1 Wyrok SN z 2 grudnia 1997 r., II CKN 252/97, PB 1998, nr 4, s. 1.

2 Por. K. Toplewski: Problem skuteczności poręczenia na tle unormowania małżeńskiej wspólności ustawowej, „Rejent” 1998, nr 11, s. 113.

3 Wyrok SN z 17 maja 1985 r., III CRN 119/85, OSP 1996, z. 9–10, poz. 185.

4 Por. A. Szpunar: Poręczenie udzielane przez jednego z małżonków, „ Rejent” 1996, nr 9, s. 10.

5 Uchwała SN z 9 lipca 1993 r., III CZP 94/93, Mon. Prawn. 1993, nr 6, s. 172.

6 Por. A. Szpunar Poręczenie..., s. 12.

7 Por. Z. Radwański: Poręczenie. Komentarz do kodeksu cywilnego, Warszawa 1994, s. 33–34.

8 Uchwała SN z 25 marca 1994 r., III CZP 182/93, OSN 1994, nr 7–8, poz. 146.

9 Wyrok SN z 25 kwietnia 1995 r., I CRN 48/95, OSNC 1995, nr 10, poz. 174.

10 Wyrok SN z 20 czerwca 1997 r., II CKU 47/97, OSNC 1997, poz. 204.

11 Por. A. Szpunar: Poręczenie..., oraz Glosa do wyroku SN z 20 czerwca 1997 r., „Rejent” 1998, nr 4, s. 168; M. Bączyk: Poręczenie bez zgody małżonka poręczyciela, PB 1994, nr 1, s. 87 i n.

12 Por. A. Dyoniak: Glosa do uchwały SN z dnia 25 marca 1994 r., Mon. Prawn. 1994, nr 9, s. 271 oraz Glosa do uchwały SN z dnia 9 lipca 1993 r., Mon. Prawn. 1994, nr 1, s. 22.

13 Por. Z. Radwański: Zawarcie umowy poręczenia w świetle przepisów o ustawowym ustroju majątkowym małżeństwa, Mon. Prawn. 1999, nr 11, s. 9–11.

14 Uchwała SN z 5 marca 1994 r., III CZP 182/93, OSN 1994, nr 7–8, poz. 146.

15 Wyrok SN z 3 lutego 1998 r., I CKN 478/97, OSP 1998, nr 12, poz. 217 z glosą A. Szpunara.

16 Wyrok SN z 26 marca 1998 r., I CKN 558/97, PB 1998, nr 6, s. 48.

17 Wyrok SN z 9 września 1998 r., II CKN 175/98, OSN 1999, nr 2, poz. 43.

18 Por. H. Mądrzak: Ewolucja zasad odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania jednego z małżonków a ochrona interesu osób trzecich, „Rejent” 1998, nr 5, s. 134–138.

19 Por. E. Niezbecka, A. Jakubecki, J. Mojak: Prawne zabezpieczenie wierzytelności bankowych, Zakamycze 2000.

20 Wyrok SN z 11 stycznia 1995 r., II CRN 148/94, OSNIC 1995, poz. 70.

21 Wyrok SN z 24 maja 1994 r., I CRN 61/94, OSP 1995, poz. 96.

22 Por. A. Jędrzejewska: Działalność gospodarcza a konieczność reformy zasad odpowiedzialności małżonków majątkiem wspólnym, PS 1995, nr 4, s. 19 i n.

23 Por. A. Dyoniak: Prowadzenie działalności gospodarczej a umowna zmiana ustawowego ustroju majątkowego małżeńskiego, „Rejent” 1995, nr 11, s. 2 i n.