Temat: Poręczenie kredytu lub pożyczki w przypadku SKOK

Zapraszam do lektury artykułu i dyskusji.

Poręczenie kredytu lub pożyczki w przypadku spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych
Karolina Włodarska

1. Wprowadzenie
Poręczenie (art. 876 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny – k.c.) jest jednym z najczęściej stosowanych w praktyce kredytowej sposobów zabezpieczania roszczeń (zob. Poręczenie cywilne jako instrument zabezpieczenia kredytu bankowego). Stosuje się je zarówno w przypadku kredytów konsumenckich (tj. szeroko rozumianych kredytów w znaczeniu ekonomicznym, udzielanych przez przedsiębiorcę w ramach swojej działalności osobom fizycznym, zawierającym umowę w celu bezpośrednio niezwiązanym z działalnością gospodarczą – więcej na ten temat zob. Zakres zastosowania ustawy o kredycie konsumenckim), jak i kredytów bankowych i pożyczek udzielanych przez banki i inne podmioty, zajmujące się działalnością kredytową.

2. Dopuszczalność zawierania umów poręczenia przez SKOK-i
Pytanie, na które należy udzielić sobie odpowiedzi na wstępie niniejszego opracowania brzmi – czy spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe mogą zawierać umowy poręczenia. Otóż katalog czynności, do których dokonywania uprawnione są SKOK znajduje się w art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (u.s.k.o.k.). Poręczenie nie zostało wśród nich wymienione. Tymczasem w literaturze powszechnie mówi się o zasadzie numerus clausus czynności dokonywanych przez SKOK-i 1. Wydaje się jednak, iż wskazany przepis zawiera w rzeczywistości zamknięty katalog usług, świadczonych przez kasy. Nie oznacza to, iż zawieranie umów innego rodzaju jest niedopuszczalne. Przyjęcie takiej tezy prowadziłoby bowiem do skutków wręcz absurdalnych – oznaczałoby bowiem, iż kasa może zawrzeć umowę kredytu, a nie może zawrzeć umowy, kreującej zabezpieczenie udzielonego kredytu. W związku z tym należy uznać, iż katalog z art. 3 ust. 1 u.s.k.o.k. to zamknięty katalog usług świadczonych przez kasy i do nich też odnosi się ograniczenie podmiotowe, natomiast zawieranie umów innego rodzaju jest dopuszczalne również z podmiotami innymi, aniżeli członkowie kasy (zob. też pkt 5).

3. Umowy poręczenia a ustawa o kredycie konsumenckim
Analizując problematykę umów poręczenia zawieranych przez SKOK-i, zasygnalizować należy kwestię zastosowania do nich ustawy z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (u.k.k.) 2. Ponieważ szczegółowe omówienie tego zagadnienia przekracza ramy niniejszego opracowania, odsyłając do literatury traktującej w tej materii 3, wskazać należy, iż słusznym wydaje się przyjęcie, że umowy poręczenia, zawierane przez konsumentów, nie są umowami o kredyt w rozumieniu ustawy, dlatego jej reżim prawny nie znajduje do nich zastosowania. Na zasadzie analogii można jednak stosować do nich art. 10 ust. 2 u.k.k., regulujący przystąpienie do długu, jednak pod warunkiem, że mamy do czynienia w poręczeniem za kredyt konsumencki 4. Przyjęcie przedstawionej koncepcji oznacza m.in., iż poręczyciel nie może odstąpić od umowy o kredyt konsumencki w ustawowym tempus ad deliberandum (art. 11 ust. 1 u.k.k.) 5 (odnośnie do odstąpienia od umowy poręczenia nieco inny pogląd wyrażony został w: Czy poręczyciel może w ciągu dziesięciu dni od zawarcia umowy o kredyt konsumencki od umowy odstąpić?).

4. Umowy poręczenia zawierane przez SKOK z jego członkami
W odniesieniu do umów poręczenia, zawieranych przez kasę z jej członkami, w u.s.k.o.k. znalazła się jedna regulacja – art. 27 u.s.k.o.k. Stanowi ona, iż członek kasy nie może być jednocześnie poręczycielem więcej niż dwóch pożyczek lub kredytów łącznie. Użycie spójnika „lub” oznacza, że zgodne z dyspozycją art. 27 u.s.k.o.k. będzie poręczenie albo dwóch umów pożyczki, albo dwóch umów kredytu, albo też jednego kredytu i jednej pożyczki. Określenie „łącznie” interpretować należy natomiast w ten sposób, iż regulacja, o której mowa, dotyczy aktualnie istniejących stosunków poręczenia – jeżeli więc członek kasy poręczył np. dwa kredyty, po wygaśnięciu poręczenia za jeden z nich może poręczyć za kolejny kredyt lub pożyczkę.

Na tle wskazanego unormowania pojawia się jednak pytanie, jakie są skutki zawarcia kolejnej umowy poręczenia przez tego samego członka SKOK. Wydaje się, iż art. 27 u.s.k.o.k. to przepis o charakterze ius cogens. Oznacza to, iż zawarcie umowy wbrew regulacji w nim zawartej jest działaniem sprzecznym z prawem i w związku z tym na zasadzie art. 58 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (k.c.) umowa ta jest nieważna. Rozwiązanie takie może jednak prowadzić do rezultatów niekorzystnych dla kredytobiorcy, który mógł nie mieć świadomości, że poręczyciel jego kredytu poręczył już dwa inne kredyty lub pożyczki. Nieważność umowy poręczenia oznacza natomiast w wielu przypadkach, iż kredyt pozbawiony jest zabezpieczenia lub też (w razie stosowania kilku zabezpieczeń), że zabezpieczenie uległo zmniejszeniu. Należy zastanowić się, czy okoliczność tego rodzaju oznacza „niedotrzymanie przez kredytobiorcę warunków udzielenia kredytu”, stanowiące zgodnie z regulacją art. 75 ust. 1 pr. bank. przesłankę wypowiedzenia umowy kredytu.

W literaturze obserwuje się tendencję do bardzo szerokiego rozumienia wskazanej przesłanki 6. Wydaje się, iż mimo zmiany brzmienia przepisu art. 75 pr. bank. nie uległa ona zawężeniu. Dostarczenie zabezpieczenia jest obowiązkiem kredytobiorcy – od jego spełnienia kredytodawca uzależnia zawarcie umowy lub udzielenie środków. W sytuacji, gdy okaże się, że zabezpieczenie nie zostało skutecznie ustanowione, należy przyjąć, iż ten warunek udzielenia kredytu nie został spełniony 7. Nie ma przy tym znaczenia, czy zostało to spowodowane działaniem kredytobiorcy, czy też wystąpiło z przyczyn od niego niezależnych (więcej na ten temat zob. Wypowiedzenie umowy kredytu). Przyjąć należy, iż odpadnięcie zabezpieczenia w postaci poręczenia (nieskuteczne jego ustanowienie) co do zasady stanowić może przesłankę wypowiedzenia stosunku kredytu. W przypadku nieważności poręczenia ze względu na sprzeczność z art. 27 u.s.k.o.k. wydaje się jednak, iż odpowiedź na pytanie, czy wypowiedzenie umowy przez SKOK po wykryciu nieprawidłowości jest dopuszczalne, nie jest wcale taka oczywista. Wskazać należy bowiem, iż kredytobiorca może nie mieć świadomości tego, że proponowany przez niego poręczyciel poręczył już za dwa kredyty i że poręczenie przez niego trzeciego kredytu będzie nieskuteczne. Fakt ten powinien zostać sprawdzony przez SKOK – kasa posiada bowiem niezbędne dane, gdyż ograniczenie odnosi się do poręczania kredytów i pożyczek w ramach tej samej kasy. Przyjęcie, iż kasa może w takiej sytuacji wypowiedzieć umowę o kredyt, oznaczałoby przyznanie jej uprawnienia do jednostronnego zakończenia stosunku kredytu, gdy przesłanka wypowiedzenia zaistniała ze względu na brak należytej staranności po stronie kasy. Wydaje się, iż wypowiedzenie w takiej sytuacji należałoby uznać za nadużycie prawa (art. 5 k.c.) i w związku z tym – za bezskuteczne.

Rozstrzygając przedstawiony problem, należy jednak uwzględnić również interesy drugiej strony, a mianowicie SKOK-u. Mogłoby bowiem okazać się, iż w przedstawionej sytuacji kasa zostanie całkowicie pozbawiona zabezpieczenia udzielonego kredytu lub pożyczki. W związku z tym rozsądnym kompromisem wydaje się przyjęcie, iż kasa powinna być uprawniona do żądania ustanowienia innego (dodatkowego) zabezpieczenia, a w razie jego niedokonania – do wypowiedzenia stosunku kredytu na podstawie przesłanki niedotrzymania warunków udzielenia kredytu. W takim przypadku – jak się zdaje – kredytobiorca nie mógłby podnosić zarzutu nadużycia prawa, gdyż wezwanie do ustanowienia dodatkowego zabezpieczenia jest działaniem jak najbardziej zgodnym z zasadą uczciwego kontraktowania i niedopełnienie tej powinności przez kredytobiorcę powoduje, iż należałoby uznać dopuszczalność wypowiedzenia umowy przez kasę.

Na zakończenie należy rozważyć kwestię, co dzieje się w sytuacji, gdy z postanowień statutu wynika, iż członek kasy nie może udzielić poręczenia więcej niż jednego kredytu lub pożyczki. Wydaje się, iż tego rodzaju postanowienie jest dopuszczalne, ponieważ art. 26 u.s.k.o.k. stanowi pewne minimum ochrony gospodarki finansowej kas i możliwe jest rozszerzanie standardów ochronnych. Skoro naruszenie tego rodzaju postanowienia nie jest działaniem sprzecznym z ustawą, nie wydaje się, aby powodowało nieważność udzielonego poręczenia z mocy prawa (patrz również punkt 5).

5. Poręczenie udzielone przez podmiot niebędący członkiem SKOK
W u.s.k.o.k. nie została uregulowana kwestia umów poręczenia, zawieranych przez kasy z podmiotami nie mającymi statusu członka SKOK. Wynika z tego, iż umowy tego rodzaju mogą być zawierane – co do zasady nie ma znaczenia, czy poręczyciel jest członkiem kasy, czy też nie (regulacja art. 3 ust. 1 u.s.k.o.k., ograniczająca katalog podmiotów, zawierających umowy ze SKOK do ich członków, dotyczy tylko czynności w niej wskazanych, a więc gromadzenia środków pieniężnych, udzielania kredytów i pożyczek 8 oraz przeprowadzania na ich zlecenie rozliczeń finansowych 9). Jeżeli umowa, z której roszczenie zabezpieczane jest poręczeniem, jest umową o kredyt konsumencki, a osoba trzecia, udzielająca poręczenia, jest konsumentem w rozumieniu art. 2 ust. 4 u.k.k., na zasadzie przedstawionej w punkcie 1 do poręczenia tego stosować należy odpowiednio art. 10 ust. 2 u.k.k.

Pewien problem pojawić się może w sytuacji, gdy zakaz zawierania umów poręczenia przez podmioty inne niż członkowie kasy, wynika ze statutu, uchwalonego przez SKOK. Pojawia się bowiem pytanie, czy umowa poręczenia zawarta wbrew temu zakazowi jest ważna. Na początek zastanowić się należy nad charakterem prawnym statutu. Otóż zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, wyrażonym w uchwale siedmiu sędziów z dnia 15 października 1985 r. 10 jest on umową cywilnoprawną. W związku z powyższym statut kreduje treść stosunku prawnego między spółdzielnią a jej członkiem 11. Nie wiąże jednak osób trzecich. Stąd przyjąć należy, iż brak jest przesłanki do uznania, iż umowa poręczenia, zawarta z taką właśnie osobą trzecią jest nieważna. Jedyną konsekwencją naruszenia postanowień statutu w tej kwestii jest odpowiedzialność organu, dopuszczającego się naruszenia, za jego nieprzestrzeganie, w ramach stosunków wewnętrznych.

6. Poręczenie przez członka zarządu SKOK
Kolejny problem, analogiczny do wskazanego w punkcie 2, powstaje w sytuacji, gdy poręczenia udzieli członek zarządu, rady nadzorczej lub komisji kredytowej SKOK. Zgodnie bowiem z art. 26 u.s.k.o.k. członkowie ci nie mogą poręczać pożyczek i kredytów. Celem przyjętego rozwiązania jest zapewnienie bezstronności członka organu kasy przy podejmowaniu decyzji o udzieleniu takiej pożyczki lub kredytu 12. Ponieważ przepis ten (podobnie jak art. 27 u.s.k.o.k.) ma charakter ius cogens, czynność prawna dokonana wbrew regulacji w nim zawartej, jest nieważna. W odniesieniu do sytuacji tego rodzaju zachowują aktualność uwagi zawarte w punkcie 3 niniejszego opracowania.

7. Poręczenie udzielone przez SKOK
Kompleksowa analiza problematyki umów poręczenia w praktyce SKOK wymaga rozważania jeszcze jednej kwestii, a mianowicie tego, czy spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe mogą udzielać swoim członkom poręczenia przypadku, gdy zawierają oni umowę kredytu lub pożyczkę z innym podmiotem (np. inną kasą). W art. 3 u.s.k.o.k. określony został katalog czynności, które mogą być dokonywane przez kasy. Jak zostało wskazane w punkcie 2, mamy tutaj do czynienia z zasadą numerus clausus usług świadczonych przez SKOK-i, co oznacza, że dokonanie czynności innego rodzaju (w ramach usług oferowanych przez kasę) skutkuje jej nieważnością (przepis, o którym mowa, ma charakter ius cogens - statut SKOK nie może przewidywać odmiennych rozwiązań, tj. poszerzać katalogu usług, świadczonych przez kasy). W związku z tym przyjąć należy, że umowa poręczenia kredytu lub pożyczki, zaciągniętej przez członka SKOK u osoby trzeciej, zawarta przez SKOK, jest nieważna 13 (art. 58 § 1 k.c.).



--------------------------------------------------------------------------------

1 Tak m.in. A. Jedliński, K. Pietrzykowski, Komentarz do ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, Gdańsk 1998, s.?; A. Jedliński, Członkostwo w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej, Warszawa 2002, s. 205.

2 Ustawa o kredycie konsumenckim znajujde w pełni zastosowanie do działalności SKOK. Wynika to z faktu, iż mają one status przedsiębiorcy. Znajduje to potwierdzenie w regulacji art. 2 ust. 3 u.k.k. i art. 29 ust. 3 u.s.k.o.k.

3 K. Włodarska (w:) Ustawa o kredycie konsumenckim. Komentarz, red. J. Pisuliński, Warszawa 2004, s. 58 i n.; Zagadnienie stosowania ustawy o kredycie konsumenckim do umów poręczenia zawartych z konsumentami; Czy poręczyciel może w ciągu dziesięciu dni od zawarcia umowy o kredyt konsumencki od umowy odstąpić?

4 Więcej na temat prezentowanej koncepcji patrz K. Włodarska (w:) Ustawa o kredycie konsumenckim..., s. 58 i n. Nieco odmienną koncepcję prezentuje F. Zoll w: Zagadnienie stosowania ustawy o kredycie konsumenckim do umów poręczenia zawartych z konsumentami.

5 Rozwiązanie takie zdaje się być zgodne z brzmieniem ustawy, jednak względy celowościowe, w szczególności potrzeba zapewnienia poręczycielowi odpowiedniego standardu ochrony, wskazują na to, iż umowy poręczenia należałoby objąć reżimem u.k.k. (rozwiązanie takie przewidziane jest w projekcie nowej dyrektywy, regulującej problematykę kredytu konsumenckiego).

6 Zob. m.in. J. Molis (w:) Komentarz do ustawy prawo bankowe, red. F. Zoll (w druku), A. Maja, Wypowiedzenie umowy kredytowej w nowym prawie bankowym, Fiskus 1998, nr 4, s. 22 i n.

7 Wydaje się, iż „warunek”, o którym mowa, nie jest warunkiem w rozumieniu art. 89 i n. k.c. – umowa o kredyt nie jest więc umową zawartą pod warunkiem zawieszajacym dostarczenia zabezpieczenia.

8 Zawarcia umowy poręczenia nie sposób kwalifikować jako zawarcia umowy kredytu, jako że nie mamy w tym przypadku do czynienia z udzieleniem środków, a tylko z przyjęciem przez poręczającego odpowiedzialności za dług – K. Włodarska (w:) Ustawa o kredycie konsumenckim..., s, 59.

9 Za przyjęciem dopuszczalności zawierania umów poręczenia z podmiotami niebędącymi członkami kasy przemawia również cel ograniczenia kręgu podmiotów, którymi kasy mogą zawierać umowy (art. 3 ust. 1 u.s.k.o.k.). Stanowi go wzmocnienie bezpieczeństwa finansowego kas, a co za tym idzie – ochrona interesów majątkowych ich członków, poprzez ograniczenie dłużników do grona osób, związanych z kasą szczególnym stosunkiem członkostwa. Jako że poręczyciel nie staje się dłużnikiem kasy, a jego istnienie powoduje zwiększenie bezpieczeństwa realizacji świadczenia dłużnika – członka kasy, brak byłoby uzasadnienia dla wprowadzania względem niego wymogu członkostwa w kasie.

10 III CZP 40/85, OSNC 1986, nr 6, poz. 86.

11 Zgodnie z regulacją art. 2 u.s.k.o.k. kasa jest spółdzielnią i w zakresie nieuregulowanym odmiennie stosuje się do niej przepisy ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze.

12 Por. A. Jedliński, K. Pietrzykowski, Komentarz do ustawy..., s.?

13 Por. A. Jedliński, Członkostwo w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej..., s. 205.