Temat: Jordania
Jerash (Starożytna Geraza) jest obok Petry i Wadi Rum największą atrakcją turystyczną Jordanii. To co sprowadza turystów do tego sennego i małego miasteczka to świetnie zachowane ruiny rzymskiego miasta. Przetrwały one w lepszym stanie niż we słynniejszej Petrze. W starożytności Geraza nie była ani wielką metropolią, ani bardzo znaczącym ośrodkiem, swoją sławę zawdzięcza przypadkowi, szczęśliwemu zachowaniu się antycznych zabytków.
Nie jest jasne, kiedy powstała Geraza. Przed podbojem macedońskim istniała tu niewielka osada. Sami antyczni mieszkańcy miasta uważali, że jego założycielem był Perdikkas, jeden z wodzów Aleksandra Wielkiego. Za rządów Lagidów Geraza nie odgrywała większej roli. Rozwinęła się ona po podboju Celesyrii przez Seleukidów, wtedy otrzymała ona nową nazwę – Antiochia nad Chryzorroas. Ludność miasta była multietniczna, mieszkali w nim Syryjczycy, Arabowie, Żydzi, oraz potomkowie greckich osadników wojskowych, którzy w zamian za ziemię służyli w hellenistycznych armiach. Wraz z osłabieniem się monarchii Seleukidów Gerazą zawładnął król Judei Aleksander Jannaj. Rządy Hasmoneuszy nad miastem nie trwały długo. Decyzją Pompejusza Wielkiego w 63 r. p.n.e. miasto znalazło się w związku Dekapolis i zostało podporządkowane namiestnikowi Syrii. Przez następne 700 lat Geraza wschodziła w skład państwa rzymskiego. Podczas powstania żydowskiego za Nerona miasto została gruntownie zniszczone przez powstańców. Szybko odbudowo je w bardziej monumentalnej formie. Po włączeniu do Imperium Romanum państwa Nabatejczyków w 106 r. n.e. Geraza została przyłączona do nowo utworzonej prowincji Arabii. Wraz z rzymskimi rządami rozpoczął się złoty wiek w historii miasta. Większość zachowanych zabytków pochodzi właśnie z tego okresu. W II w. Geraza wstrząsana była konfliktami wewnętrznymi. Niestety nie możemy nic powiedzieć o ich charakterze. Jedynym ich świadectwem jest inskrypcja honoryfikacyjna dedykowana namiestnikowi Arabii Ti. Iuliusowi Iulianusowi Alexandrowi, któremu dziękowano za przywrócenie pokoju w mieście. Szacuje się, że w III w. w |Gerazie mieszkało ok. 15-20 tys. ludzi. W 636 r. miasto zostało zajęte przez Arabów. W tym czasie chyliło się ono już ku upadkowi. W 749 r. Geraza została zniszczona przez trzęsienie ziemi. W czasie wypraw krzyżowych egzystowała tutaj jedynie mała wioska, która w XIII w. została opuszczona. W 1806 r. ruiny miasta zostały odkryte przez U. Seetzena. Zachowały się one w bardzo dobrym stanie, dzięki grubej warstwy piasków i pyłów, w której zagrzebane były zabytki. Sprawiają one tym mocniejsze wrażenie, że podczas prowadzonych od lat dwudziestych XX w. badań archeologicznych zostały one częściowo zrekonstruowane.
Antyczna Geraza położona była na wzgórzu, na trzech poziomach. Na najwyższym tarasie znajdowały się świątynie Artemidy i Dzeusa, oraz budynki użyteczności publicznej. Te ostatnie (w tym forum) odnajdujemy także na zboczach wzgórza. Najniżej znajdowała się dzielnica mieszkalna, oraz port rzeczny. Takie wyznaczenie osobnej przestrzeni dla życia publicznego było charakterystyczne dla greckiej myśli urbanistycznej (plan hipodamejski). Zwiedzanie Gerazy najczęściej zaczyna się od Łuku Hadriana. Został on zbudowany na pamiątkę wizyty cesarza w mieście w 129 roku. W zamyśle miała to być główna południowa brama miasta, ale nigdy nie rozbudowano murów obronnych. Obok Łuku Hadriana znajdują się ruiny Hipodromu, na którym odbywały się zawody sportowe, które przynosiły najwięcej emocji mieszkańcom Imperium Romanum – wyścigi rydwanów. Częściowo zrekonstruowany Hipodrom powstał zapewne w II lub III w. Miał on długość 245 m. i 52 m. szerokości i mógł pomieścić ok. 15 tys. widzów. To jeden z najmniejszych cyrków (hipodromów) w świecie rzymskim. Prawdopodobnie pełnił on także funkcję amfiteatru, czyli odbywały się tutaj walki gladiatorów. W późnej starożytności w hipodromie swoje warsztaty mieli garncarze. Łuk Hadriana i Hipodrom znajdowały się poza murami miasta. Te ostatnie pochodzą z czasów panowania Dioklecjana, kiedy rozbudowano fortyfikacje wokół miasta. Obok murów turysta może obejrzeć Bramę Południową, która została zbudowana ok. 130 roku. Niedaleko Bramy Południowej znajduje się otoczone kolumnadą Forum. Jest ono niecodzienne, gdyż ma kształt owalny (90x80 m.) a nie prostokątny, czy kwadratowy. Od Forum odchodzi główna oś miasta – ulica Cardo, która biegnie z północy do południa. Przecięta jest ona pod kontem prostym dwoma głównymi ulicami (nazywanymi Decumanus Południowy i Decumanus Północny). Na skrzyżowaniu ulic wybudowano konstrukcje, złożone z 16 kolumn, które zwyczajowo i niezbyt ściśle nazywa się tetrapylonami (północny i południowy). W Gerazie z Południowego Tetrapylonu zachowały się jedynie bazy, z których wyrastały kolumny. Taki plan urbanistyczny nie był W Syrii wyjątkowy, bardzo podobne rozwiązanie architektoniczne wybudowano w Apamei. Wzdłuż 800 metrowej Cardo, po obu jej stronach ustawiono kolumnadę. Początkowo kolumny zwieńczone były jońskimi kapitelami, które następnie zostały w II w. zastąpione przez bardziej szykowne korynckie. Północna część Cardo (na północ od Północnego Tetrapylonu) nie została przebudowana i kolumny nadal są zaopatrzone w jońskie kapitele. Warto zwrócić uwagę na kamienną nawierzchnię ulicy, która zachowała się z czasów rzymskich. Cardo powstało ok. 100 r., było ono sercem antycznej Gerazy, tutaj koncentrowało się życie miasta, to tu kupcy zachwalili swoje towary. Przy Cardo znajdowało się wejście do Macellum, niewielkiego rynku otoczonego przez sklepy, monumentalna fontanna Nimfeum, czy świątynia Dionizosa. Nimfeum została zbudowana w 191 r. i dedykowana nimfom. Zachowała się ona w dosyć dobrym stanie. Podobne fontanny były ozdobą wielu innych rzymskich miast. Zapewne w IV w. odnowiono ją dzięki Flaviusowi Artemidorusowi, o czym informuje nas stosowna inskrypcja. W II w. powstała także świątynia Dionizosa. W IV wieku w jej miejscu powstał kościół chrześcijański zwyczajowo nazywany Katedrą. O ile podczas chrystianizacji imperium na zachodzie cesarstwa świątynie pogańskie bezpowrotnie niszczono, to na wschodzie często zmieniano je na kościoły. Obok Nimfeum można podziwiać potężne Propyleje zbudowane ok. 150 r., które prowadziły do znajdującej się na wzgórzu Świątyni Artemidy. Była ona boską opiekunką miasta. W Gerazie utożsamiono Artemidę z Tyche miasta. Być może należy identyfikować ją z syryjską boginią Atargatis. Jej popiersie odnajdujemy na monetach emitowanych przez miasto. Jej świątynia była największym i najważniejszym przybytkiem bogów w Gerazie. Po przekroczeniu Propylejów należy wejść po monumentalnych schodach na dziedziniec świątyni (162x121 m.), który otoczony był w starożytności przez kolumnadę. Niestety nie znamy żadnych inskrypcji, które pozwoliłyby dokładnie datować czas jej powstania. Powszechnie uważa się, że została ona wybudowana ok. 150 roku (kiedy prowadzono największe prace budowlane w mieście). Do dziś przetrwała część celli (o wymiarach 13,4x24,15 m.), oraz 11 korynckich 13-metrowych kolumn. W IV w. Świątynia Artemidy przestała pełnić funkcję przybytku bogini i jak wiele innych świątyń we wschodniej części cesarstwa przerobiono ją na budynek użyteczności publicznej. W czasach wypraw krzyżowych Świątynia Artemidy została zamieniona na fort, który został zdobyty przez wojska króla jerozolimskiego Baldwina II. Z owalnego forum monumentalne schody prowadziły do drugiej ważnej świątyni Gerazy – Dzeusa. Świątynie rozpoczęto wnosić w I w. n.e. Ukończoną ją za panowania Wespazjana, a następnie przebudowano w II wieku. Obok Świątyni Dzeusa znajduje się jeden z dwóch zbudowanych w Gerazie teatrów. Teatr Południowy jest lepiej zachowany niż północny. Powstał on za rządów Domicjana (90-92 r.). Mógł on pomieścić 3-5 tys. widzów. W teatrze zrekonstruowana jest ściana ze sceną (proscenium). Pierwotnie miała ona dwie kondygnacje, odtworzono dekoracje jednej z nich. Północny Teatr został zbudowany później niż bardziej okazały południowy. Powstał on za rządów Marka Aureliusza (165 r.). Początkowo miał on jedynie 14 kamiennych rzędów. W III w. (235 r.) teatr został rozbudowany, dobudowano kolejne rzędy siedzeń, tak że mógł on pomieścić ok. 2 tys. widzów. Obok Północnego Teatru po drugiej stronie Cardo wybudowano w tym samym czasie co teatr Zachodnie Termy. Jak widać większość monumentalnych budowli w Gerazie zbudowano w II wieku. Także później wnoszono okazałe budynki. W późnym antyku wybudowano w Gerazie kilkanaście kościołów (znamy pozostałości po 15 z nich). Jednym z największych był kościół św. Teodora. Zbudowano do powyżej Katedry w 496 roku. Najbardziej ciekawe są trzy małe kościoły zbudowane obok Świątyni Artemidy. Kościół św. Kosmy i Damiana powstał w IV wieku. Do dziś zachowała się mozaika na podłodze kościoła. Ułożoną ją w 553 roku. Także na podłodze kolejnego szóstowiecznego kościoła Jana Chrzciciela znajdowała się mozaika, niestety jest oba bardzo uszkodzona. W ostatnim z kościołów św. Jerzego mozaika została zniszczona po edykcie kalifa Jazyda II, który nakazał zniszczyć przedstawienia niezgodne z Koranem.
Z miast dawnego rzymskiego Dekapolu zabytki z czasów starożytnych w najlepszym stanie zachowały w Gerazie. Także w innych miastach tego rejonu odnajdujemy pozostałości po antycznych budowlach. W Ammanie (Filadelfii) można oglądać dobrze zachowane pozostałości po Świątyni Heraklesa, a także teatr i odeon. W Damaszku przetrwały ruiny Świątyni Dzeusa Damaskenosa (przy kompleksie Meczetu Umajjadów), Zachodnie Propyleje (wkomponowane w Suk al-Hamadijja) i łuk triumfalny. Rzymskie ruiny można oglądać także w Umm Qays (antyczna Gadara) i Pelli.
DEKAPOLIS – związek dziesięciu greckich (lub zhellenizowanych), położonych pomiędzy Judeą a królestwem Nabatejczyków. W jego skład wchodziły: Geraza, Gadara, Pella, Hippos, Dion, Filadelfia (dziś Amman), Kanata, Scytopolis (jedyne z tych miast leżące na zachód od Jordanu), Damaszek i Rafaneja. W 63 r. p.n.e. po zwycięstwie Rzymian nad zwolennikami Arystobula, pretendenta to tronu Judei, Pompejusz Wielki wydzielił z państwa żydowskiego greckie miasta (zarówno na wybrzeżu jak za Jordanem) i włączył je do nowo powstałej prowincji Syrii. Greckie miasta za Jordanem utworzyły związek Dekapolis, który był podporządkowany namiestnikowi Syrii.