Temat: Książka humanistyczna ostatniego roku

Artykuł napisał: Krzysztof Kłosiński

Ostatni rok obfitował w ciekawe propozycje wydawnicze z zakresu refleksji humanistycznej. Jej rysem jest dziś faktyczna interdyscyplinarność: bardzo trudno zamknąć konkretne książki w wyraźnych granicach tematycznych. To rozproszenie tematyczne książki humanistycznej pozbawia ją jednoznacznego adresu czytelniczego, sprawiając, że lektura manifestów sztuki współczesnej wciąga nas zarazem w debatę o komunikowaniu społecznym i w dialog polityczny.
Czasem zresztą owa, wyraźnie pociągająca, hybrydyczność tkwi już w samej formule książki, np. z pozoru historycznej, w której ekonomiczny doradca Prezydenta układa grę symulacyjną, co by było, gdyby Stalin albo Hitler wygrał II wojnę, gdyby nie było rewolucji bolszewickiej, a Chiny nie zostałyby podbite przez Japonię… (Witold M. Orłowski, "Stulecie chaosu. Alternatywne dzieje XX wieku". Open Wydawnictwa Naukowe i Literackie. Warszawa 2006).
Krótko mówiąc: sam fakt, że bierzesz do ręki książkę z określonego działu, nie zamyka twojej lektury w ścisłym obszarze, gdzie mówi się językiem tylko tej jednej dyscypliny.
Z powyższym zastrzeżeniem przystępuję do krótkiego przeglądu książek humanistycznych ostatniego roku. Najlepiej zacząć od polityki, bowiem zmiana określana poprzez emblemat „IV RP” znajduje odzwierciedlenie w książkach krytycznych zarówno wobec dawniejszej, jak i nowszej historii. Po dwóch wyważonych studiach głównych ideologów największych partii politycznych PO i PiS (Paweł Śpiewak, "Pamięć po komunizmie", Zdzisław Krasnodębski, "Demokracja peryferii", obie wydane w 2005 r. przez Słowo/ obraz terytoria z Gdańska) przyszła kolej na wściekły pamflet na „III RP” znanego publicysty Rafała A. Ziemkiewicza ("Michnikowszczyzna. Zapis choroby". Red Horse 2006). Bez względu na temperament piszących wspólne jest ich założenie, które wywodzi się z „hermeneutyki podejrzeń” i nastawia się na demaskowanie: pierwszy okres niepodległości Polski diagnozuje się jako patologię w przebraniu liberalnym.
Równolegle liberalizm (i neoliberalizm) demaskowany jest także z lewej strony sceny intelektualnej: krakowskie wydawnictwo Ha!art rozpoczęło wydawanie serii: „linia radykalna”, która ma mówić o społeczeństwie głosem marginalizowanych. W deklaracji twórców serii czytamy, że reprezentują „światopogląd wolnościowy i perspektywę niezależnego aktywizmu”. Tom pierwszy nawiązuje do Miłoszowego "Zniewolonego umysłu" ("Zniewolony umysł 2". Red. Ewa Majewska i Janek Sowa, 2007), dokonując podstawienia czynnika „zniewalającego” umysł – z komunizmu na liberalizm, tom drugi radykalizuje perspektywę mówiąc o demokracji „bez polityków” (Rafał Górski, "Bez państwa. Demokracja uczestnicząca w działaniu", Wstęp Jan Sowa, 2007).
Bardzo blisko tych radykalnych sprzeciwów wobec mitologii liberalnej lokują się wypowiedzi artystów zebrane w znakomitej książce stworzonej przez Artura Żmijewskiego, wydanej w podobnie radykalnie lewicowej serii Ha!artu Seria Krytyki Politycznej (Artur Żmijewski, "Drżące ciała. Rozmowy z artystami" Ha!art. Bytom-Kraków 2006). Obok zapisów rozmów z plastykami reprezentującymi tzw. „sztukę krytyczną” (jak Paweł Althamer, Katarzyna Kozyra, Zbigniew Libera) w książce znajdziemy różne świadectwa intymne (zapisy dziennikowe, projekty), jak i bogatą ikonografię. Jak pisze we wstępie Żmijewski, cały ten nurt dokonuje radykalnego włączenia sztuki w publiczną debatę, traktując wypowiedź artystyczną jako formę dyskursu.
W polski dialog tradycji z nowoczesnością swoiście wpisują się dysydenckie głosy w kościele katolickim. Znakomitym tego przykładem jest zbiór rozmów z Tadeuszem Bartosiem, zapisanych jeszcze przed jego odejściem ze stanu duchownego ("Ścieżki wolności. O teologii, sekularyzacji, demokracji w Kościele, celibacie i… Z Tadeuszem Bartosiem OP rozmawia Krzysztof Bielawski". Wydawnictwo Homini 2007). Dystansując się wobec politycznej realności Kościoła, Bartoś wygłasza zarazem wielką pochwałę teologii. Wypowiedź Tadeusza Bartosia to już trzecia wielka spowiedź polskiego księdza krytycznie spoglądającego na swoją Instytucję (wcześniej ukazały się: "Przed Bogiem. Ze Stanisławem Obirkiem rozmawiają Andrzej Brzeziecki i Jarosław Makowski". WAB Warszawa 2005 oraz Witolda Beresia i Krzysztofa Burnetko, "Duchowny niepokorny [rozmowy z ks. Stanisławem Musiałem]". Świat Książki 2006).
Literaturoznawstwo przynosi w ostatnim roku kilka ważnych książek, począwszy od "Powrotu centrali" Przemysława Czaplińskiego (najpilniejszego krytyka bieżącej literatury), który śledzi rynkową reintegrację życia literackiego rozproszonego w pierwszych latach transformacji, poprzez fundamentalną edycję "Ferdydurke" Gombrowicza w opracowaniu Włodzimierza Boleckiego - prawie 600-stronicowy dodatek krytyczny! (Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007), eseje krytyczno-feministyczne Krystyny Kłosińskiej ("Miniatury. Pisanie i czytanie ‘kobiece’". Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2006), po próbę postkolonialnej lektury polskich fantazmatów słowiańszczyzny przez Marię Janion ("Niesamowita słowiańszczyzna. Fantazmaty literatury". Wydawnictwo Literackie. Kraków 2006). Słowiańszczyzna to swojskie, które jako wyparte zamieniło się w niesamowite w rozumieniu Freudowskim. Jako krytyczny wobec literaturoznawstwa amator (z zawodu chemik) wystąpił z poświęconym Stanisławowi Lemowi słownikiem Wojciech Orliński ("Co to są sepulki? Wszystko o Lemie". Wydawnictwo Znak. Kraków 2007).
Osobno trzeba wskazać dwa imponujące studia biograficzne rekonstruujące - z perspektywy feministycznej - losy zapomnianych kobiet (Grażyna Kubica, "Siostry Malinowskiego czyli kobiety nowoczesne na początku XX wieku". Wydawnictwo Literackie. Kraków 2006; Izabela Filipiak, "Obszary odmienności. Rzecz o Marii Komornickiej". Słowo/obraz/terytoria. Gdańsk 2006).
Na koniec warto zwrócić uwagę na reportaże z podróży: do sąsiednich Czech – swego rodzaju czeski „zniewolony umysł” Mariusza Szczygła ("Gottland" Wydawnictwo Czarne. Wołowiec 2006) – oraz do odległego Pakistanu – Maxa Cegielskiego próba dialogu z przedstawicielami różnych odmian islamu (Max Cegielski, "Pijani Bogiem". WAB. Warszawa 2007).
Jednym słowem: polska humanistyka imponuje w tym roku rozciągłością swoich poszukiwań – od starożytnych Słowian po dzisiejszych talibów.