Temat: Zwyczajne nadzwyczajne (III)

ZWYCZAJNE NADZWYCZAJNE (III)

mgr farm. Dagmara Sztaba


W obrębie rodzaju skrzypów (Equisetum) wyróżnia się jedynie nie wiele ponad 15 ich gatunków, z czego 10 spotkać można na terenie Polski. Licznie występują zwłaszcza na terenie półkuli północnej. Skrzypy można znaleźć w rozmaitych siedliskach w zależności od danego gatunku, i tak skrzyp bagienny i błotny wybiera mokre łąki, stanowiska przy korytach rzek, skrzyp leśny wchodzi w skład runa lasów głównie liściastych, skrzyp polny lubi glebę piaszczystą i wilgotną ale nie pogardzi i ciężką ziemią gliniastą. U znacznej większości współczesnych przedstawicieli tego rodzaju pędy nadziemne nie przekraczają 1 m. wysokości. Tylko rosnący także u nas skrzyp olbrzymi (Equisetum telmateia) osiąga wysokość 2 m., jak też amerykańskie gatunki: Equisetum giganteum to zwykle 5 m., natomiast Equisetum myriochaetum to aż 8 m w górę. Chociaż mogą one wydawać się niezwykłe jak na skrzypy, ale przecież to niezbyt wiele biorąc pod uwagę ich prapoprzedników z epoki karbonu, okresu ery paleozoicznej około 300 mln. lat wstecz. Wówczas wśród unoszących się oparów wilgoci rosły ogromne łuskodrzewa i rozłożyste paprocie, którym towarzyszyły wysokie jak dzisiejsze drzewa wielkie skrzypy.

Skrzyp polny (Equisetum arvense) należy do powszechnie występujących roślin w Polsce. Gęsto porasta tereny nieużytków, leżące odłogiem pola, czy też zwykłe miedze i rowy. Chętnie pojawia się w ogrodach, a tam, gdzie się zadomowi walka z nim wydaje się być z góry skazana na niepowodzenie. Skrzyp to bylina tworząca rozległe, podziemne kłącza, których międzywęźla zdolne są do szybkiego ukorzeniania. Dodatkowo wytwarza długie korzenie z bulwkami pędowymi zawierającymi substancje zapasowe niezbędne, aby na wiosnę przed rozpoczęciem procesu fotosyntezy roślina zdolna była wydać pęd zarodnionośny. Dawniej zdarzało się ich spożywanie. Korzenie skrzypu które mogą wnikać nawet 2 metry w głąb gleby cechuje również rozległy układ piętrowy. Oprócz tego z każdego oderwanego fragmentu szybko wyrasta nowy, maleńki skrzyp. Niegdyś chłopi wiecznie zmagający się z oporną rośliną, aby zachęcić dzieci do pomocy w żmudnej pracy opowiadali im, że na korzonkach skrzypu odpowiednio głęboko znajdują się złote grudki. Dość skuteczną i ekologiczną metodą jest gęsty wysiew roślin o właściwościach zacieniających, takich jak chociażby łubin, rośliny strączkowe, pastewne. Jednak skrzyp polny to nie tylko uporczywy chwast, ale też znana i ceniona roślina lecznicza. Zawiera on bogaty kompleks związków czynnych, dzięki których obecności wykazuje szerokie spektrum działania i dość złożone możliwości leczniczego zastosowania. Skrzypy to ciekawe rośliny, które pierwotnie na wiosnę zdolne są wypuszczać pierwszy typ czerwonawo-brązowych pędów – tzw. zarodnikowe. Na ich szczycie umiejscowiony jest kłos zarodnionośny (sporofilostan), na którym od wczesnej wiosny do maja wytwarzane są i dojrzewają zarodniki. Gdy pędy zarodnionośne spełnią już swe zadanie obumierają, a w ich miejsce pojawiają się charakterystyczne, jodełkowate pędy płone, które to stanowią właściwy surowiec leczniczy noszący nazwę ziela skrzypu polnego (Herba Equiseti). Zbioru najkorzystniej dokonywać od maja do okresu przesilenia letniego, kiedy to w młodych pędach skrzypów obecna jest rozpuszczalna, lepiej wchłaniana postać wstępna kwasu krzemowego. Niekiedy w innych krajach surowiec pozyskiwany jest również z gatunków: skrzypu bagiennego (Equisetum fluviatile) i skrzypu zimowego (Equisetum hyemale). Należy zachować ostrożność w przypadku własnoręcznego zbioru leczniczego ziela ponieważ skrzyp polny można pomylić z potencjalnie toksycznym skrzypem błotnym (Equisetum palustre). Zawiera on trujące alkaloidy wraz z enzymem tiaminazą, który przyczyniać się może do rozkładu witaminy B1. Enzym ten stanowi przyczynę wcale nie tak rzadkich poważnych zatruć koni i innych zwierząt wypasanych na obszarach, gdzie występuje ten niebezpieczny gatunek. U zatrutych osobników pojawia się niepokój, wyczerpanie, drżenia mięśniowe, biegunka, spadek wagi, a początkowo gorzkie mleko samic szybko zanika. W skrajnych przypadkach zatrute zwierzę może nawet zginąć. Znaleźć można informacje o obecności w niektórych gatunkach skrzypów innej, odpowiedzialnej za powyższe skutki substancji, jest to alkaloid, noszący nazwę equisetin. Największa jego zawartość znajdować się ma w brązowych plamach obecnych na roślinach skażonych grzybem Ustilago equiseti.
W skład ziela skrzypu polnego wchodzą: flawonoidy (przede wszystkim pochodne kemferolu, kwercetyny, apigeniny i luteoliny), saponozydy (ekwizetonina), fenolokwasy i kwasy organiczne (m. in. askorbowy, jabłkowy, akonitowy, szczawiowy), alkaloidy (palustryna, nikotyna). Towarzyszy im znaczna ilość krzemionki, zawartość kwasu krzemowego w białym popiele uzyskanym po odpowiednim spaleniu próbki oscyluje w okolicy 97%. Z tegoż względu pojawiły się specyficzne nazwy skrzypu: w Niemczech Zinnkraut – ziele cynowe lub Zinngras – trawa cynowa czy też na terenie Anglii Scouring rush – szorujące sitowie. Podobnie w Polsce był stosowany do czyszczenia i nadawania pięknego połysku naczyniom cynowym, mówiono o skrzypie cynowy dzban, krzemionka, krzemiak, ale też ze względu na charakterystyczny pokrój skrzyp nosił wdzięczną nazwę jedlinki polnej. Roślina stosowana bowiem była jako skuteczny środek pomagający usuwać proteinowe osady na ściankach naczyń, w tym baniek na mleko. Ponadto surowiec stosowano jako środek polerujący metalowe i delikatne drewniane powierzchnie, na przykład harf, czy też luksusowych stołów. I dziś susz skrzypowy wchodzi w skład proszku ściernego używanego do polerowania drewnianych instrumentów muzycznych. W tym celu znaczne ilości Dutch rush – holenderskiego sitowia importowano do wielu europejskich krajów z Holandii, przede wszystkim w XVII i XVIII w. Z użyciem skrzypowego ziela farbowano tkaniny na odcienie żółci. Ziele zawiera także inne minerały: K, Ca, Al, Mg, Fe. Duża ilość wapnia zawartego w surowcu skłania do zalecania jego stosowania przy niedoborach tegoż minerału, przykładowo przy powszechnie występujących białych przebarwieniach na płytkach paznokci. Przypuszcza się, że obecność krzemionki sprzyja procesom wchłaniania i przyswajania wapnia. Ze względu na zawartość związków flawonoidowych skrzyp wykazuje właściwości diuretyczne i spazmolityczne na mięśniówkę gładką dróg moczowych i żółciowych. Dzięki temu zapobiega powstawaniu obrzęków, oczyszcza organizm z toksyn i zbędnych produktów przemiany materii, wpływa korzystnie na pracę serca i wątroby. Trwają prace badawcze nad zastosowaniem surowca jako przeciwmiażdżycowego. Tysiącletnia medycyna chińska zaleca mu-zei jako środek leczący nerki i oczyszczający krew. W indyjskiej Ajurwedzie wskazaniom tożsamym z naszym ziołolecznictwem towarzyszy zalecenie stosowania skrzypu w postaci herbatki uspokajającej skołatane nerwy i uwalniającej od porywczych uczuć. Odwary ze skrzypu podawane są jako środek łagodzący dolegliwości ze strony dróg moczowych, w tym w pierwszym stadium kamicy. Północnoamerykańscy Indianie wierzyli, że skrzyp zimowy jest tak silnym lekiem moczopędnym, iż po jego przyjęciu cała choroba wydalana jest wraz z moczem, jednak po fakcie należało szybko się oddalić i nigdy już tam nie wracać, aby nie zachorować na tą usuniętą dolegliwość ponownie. Odwary skrzypowe stosowane są także w przypadku chorób na tle reumatycznym i wybranych schorzeń dermatologicznych, w tym w łuszczycy. Zaleca się je przy opornie gojących się ranach, przy oparzeniach. W tego typu dolegliwościach chętnie podawał go chorym słynny, arabski medyk okresu wczesnego średniowiecza – Awicenna.Dodatkowo uszczelnia drobne naczynka krwionośne, tak więc są pomocne przy niedokrwieniach żylnych, powoduje wzrost krzepliwości krwi i podnosi poziom hemoglobiny. W medycynie tradycyjnej surowiec uznawany jest za dobry środek przeciwkrwotoczny, pomocny przykładowo przy nadmiernych krwawieniach miesięcznych. Odwar używany jest jako środek hemostatyczny przy drobnych krwawieniach z układu pokarmowego, oddechowego, rodnego i dróg moczowych. Podobnie działa świeżo wyciśnięty z rośliny sok. Pliniusz wierzył, że skutek taki wywoła już samo trzymanie skrzypu w dłoni. Natomiast jako lek przeciwkrwotoczny północnoamerykańscy Indianie stosowali nie ziele lecz korzenie Equisetum arvense i Equisetum hiemale. Stosowanie skrzypu polecane jest osobom starszym z niedoborem krzemu, niekiedy kobietom w ciąży. Znane jest pozytywne działanie skrzypu u osób cierpiących na gruźlicę i inne choroby płuc. Kwas krzemowy zdolny jest odizolować obecne tamże ogniska zapalne, jak również ułatwia samo ich gojenie. Można znaleźć wskazania do przyjmowania preparatów z wyciągiem z tej rośliny aby ułatwić proces gojenia się złamanych kości. Kąpiele z dodatkiem odwaru ze skrzypu pobudzają ukrwienie kończyn, łagodzą ich opuchliznę, pomagają przy złamaniach kości. Skrzyp określany jest jako roślina Saturna, której specyficzna piętrowa budowa zbliżona jest do szkieletu. W pewnej mongolskiej legendzie zapisano, że z delikatnych kości małej dziewczynki, zamordowanej przez kobietę smoka, wyrósł dorodny skrzyp. Skrzypowe odwary są również wykorzystywane zewnętrznie do przygotowywania płukanek, gdy obecne są stany zapalne w obrębie jamy ustnej, gardła, skóry i na wybrane dermatozy.

Z dobroczynnych właściwości niepozornego skrzypu polnego chętnie korzysta kosmetologia. Wyciągi z tej rośliny znaleźć można bez problemu w składzie wielu leczniczych szamponów i odżywek. Preparaty te (jak i sam odwar ze skrzypu) są zalecane zwłaszcza dla włosów słabej kondycji, ze skłonnością do wypadania i łupieżu. Skrzyp nadaje włosom ładny połysk i właściwą sztywność. Wyciągi z niego dodawane są do preparatów przeznaczonych dla cery mieszanej i tłustej, jak również ze względu na zdolność ujędrniania do kremów do cery szarej, pozbawionej blasku. Z ziela skrzypu przygotowywane są lecznicze kąpiele o podobnym działaniu. Oczywiście dla osób zabieganych przygotowana została szeroka gama leczniczych preparatów ze skrzypem mających za zadanie poprawiać stan skóry, włosów i paznokci, w postaci wygodnych do przyjmowania gotowych tabletek lub kapsułek. Najczęściej obok tegoż zioła dodawane są inne, zwykle pokrzywa albo też odpowiednie witaminy, sole mineralne lub potrzebne aminokwasy. Niegdyś dodawano ziele skrzypu do karmy zwierząt domowych aby nadawać ich sierści mocy i blasku. Już sama nazwa tej rośliny Equisetum wywodzi się od łacińskich słów equus – koń oraz seta – szczecina, ogon. Podobnie w języku angielskim horse-tail oznacza koński ogon, w języku niemieckim katzenschwanz to koci ogon. Z zielem skrzypu przygotowuje się kosmetyczne parówki dla cery tłustej. Najczęściej z dodatkiem szałwii, krwawnika, nagietka lekarskiego.


SKRZYPOWY ODWAR

2 łyżki ziela skrzypu należy zalać około 2 szklankami wody, a następnie gotować 15 minut. Po tym czasie odwar przecedzić. Zaleca się zwykle pić 2 do 3 razy dziennie.


SKRZYPOWA KĄPIEL

20 g. ziela należy zalać wrzątkiem około 1 l., następnie napar przykryć i odstawić na pół godziny. Po tym czasie przecedzić i wlać do wanny z ciepłą wodą. Lecznicza kąpiel winna trwać w granicach kwadransa. Ważne, aby przygotowywać ją w miarę często.

Trudno napotkać na informacje dotyczące innych właściwości skrzypu niż stricte praktyczne. Interesujące wydaje się wzmiankowanie tejże rośliny jako zioła o właściwościach magicznych, rzekomo wykonywane z ich dętych łodyżek specjalne gwizdki cechuje zdolność przywoływania węży, a rozsypanie roślin w obrębie małżeńskiej sypialni ma wzmagać płodność.