Temat: BADANIA NAUKOWE: AKTYWNOŚĆ ELEKTRODERMALNA SKÓRY OCENIANA...

AKTYWNOŚĆ ELEKTRODERMALNA SKÓRY OCENIANA METODĄ RYODORAKU PO JEDNORAZOWYM TRENINGU U ZAWODNIKÓW UPRAWIAJĄCYCH TAEKWONDO.
Edyta Szczuka¹ Wiesław Tomaszewski² Rafał Szafraniec¹ Agnieszka Postawa¹
¹ Katedra Sportu Osób Niepełnosprawnych, Zespół Odnowy Biologicznej
Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu
Kierownik Katedry: prof. dr hab. Eugeniusz Bolach
² Wyższa Szkoła Fizjoterapii we Wrocławiu

Adres:
Edyta Szczuka
Katedra Sportu Osób Niepełnosprawnych, Zespół Odnowy Biologicznej
Al. I. J. Paderewskiego 35, 51-629 Wrocław e-mail: edyta.szczuka@awf.wroc.pl

Słowa kluczowe: metoda ryodoraku, aktywność elektrodermalna skóry, taekwon-do
Key words: ryodoraku metod, electrodermal activity, taekwon-do

STRESZCZENIE
Wstęp Metoda diagnostyczno-lecznicza Ryodoraku opiera się na założeniach Tradycyjnej Medycyny Chińskiej (TMC) i polega na pomiarze aktywności elektrodermalnej (EDA) 24 punktów przyjętych jako reprezentatywne dla aktywności poszczególnych szlaków meridianowych.
Cel pracy Celem pracy była ocena wpływu jednorazowego treningu zawodników taekwondo na zmianę EDA metodą Ryodoraku oraz analiza przydatności tego rodzaju metod w procesie treningowym.
Materiał i metody W eksperymencie uczestniczyło 18 zawodników taekwondo w wieku od 15-25 lat. Grupę kontrolną stanowiło 20 mężczyzn, studentów Akademii Wychowania Fizycznego w wieku 20-24 lat. W obu badanych grupach dokonano dwukrotnego pomiaru EDA metodą Ryodoraku. U zawodników taekwondo pomiary elektroprzewodności skóry wykonano przed i po treningu. W grupie kontrolnej w odstępie jednogodzinnym. Do opracowania danych wykorzystano test Shapiro-Wilka, test kolejności par Wilcoxona oraz test U Manna-Whitneya. Różnice uznano za statystycznie istotne przy p≤0,05.
Wyniki Odnotowano niższe wartości pomiarowe u zawodników taekwondo w badaniu początkowym w stosunku do grupy kontrolnej. Po treningu nastapił istotny statystycznie wzrost średnich wartości pomiarowych w grupie badanej. Wyniki pomiaru EDA w grupie kontrolnej, w badaniach porównawczych, nie wykazały istotnych statystycznie różnic.
Wnioski Jednorazowy trening zawodników taekwondo wpływa na zwiększenie elektrodermalnej przewodności punktów pomiarowych Ryodoraku. Uzyskane wyniki mogą obrazować powysiłkowe pobudzenie części współczulnej autonomicznego układu nerwowego.

WSTĘP
Taekwondo jako sztuka walki, w swym tradycyjnym ujęciu, zachowała swoją specyfikę charakterystyczną dla filozofii Wschodu pomimo zaadaptowania jej do warunków Zachodu. Jest to w zasadzie jedyna istotna różnica pomiędzy nią, a znanymi kulturze zachodniej różnymi dyscyplinami sportu. Pomimo niewątpliwej odrębności taekwondo, proces treningu sportowego w tej sztuce walki w zasadzie podlega tym samym prawom co powszechnie znane Zachodowi dyscypliny sportu. Współczesny trening, zwłaszcza wysokokwalifikowany, nakłada zaś na zawodnika duże obciążenia a sukces sportowy uzależniony jest nie tylko od prawidłowego planowania treningu, odpoczynku, zrównoważonego odżywiania, przygotowania psychicznego, zapobiegania i skutecznego leczenia kontuzji. Czasami sukces bądź porażka w sporcie wynika z nie do końca uchwytnych fluktuacji w obszarze psychosomatycznych czy wolicjonalnych cech zawodnika. Możliwość diagnostyki tych stanów pozwala na lepszy wgląd w przyczyny zrównoważenia czy też dysharmonii zawodnika na wielu poziomach jego funkcjonowania [1,2].
Medycyna sportu na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat wypracowała wysoce zaawansowane technologicznie metody diagnostyczne, co wydatnie przyczyniło się do bardziej skutecznej profilaktyki i leczenia zawodnika. Rozwój psychologii sportu wprowadził natomiast do treningu zawodnika element pracy mentalnej, ukierunkowanej np. na kreowanie wysokiej samooceny, poprawę koncentracji, usuwanie blokad psychicznych czy opanowanie stresu. Coraz częściej jednak podejmuje się próby spajania tych działań wprowadzając do terapii metody diagnostyczno-lecznicze z obszaru tzw. medycyny integracyjnej, która zakłada ścisłą współpracę oficjalnej medycyny akademickiej z innymi metodami. Założeniem medycyny integracyjnej w sporcie jest dążenie do lepszego zrozumienia oraz interpretacji złożonych reakcji psychosomatycznych organizmu zawodnika w warunkach dużego obciążenia treningowego i startowego. Ma to też umożliwiać lepsze przewidywanie wystąpienia różnego rodzaju zaburzeń homeostazy czy stanów dysfunkcji organizmu zawodnika. Metody tego rodzaju są obecnie akceptowane właściwie tylko pod warunkiem że ich skuteczność, poparta jest nie tylko doświadczeniem terapeutycznym, ale przede wszystkim może zostać zweryfikowana empirycznymi badaniami naukowymi. Chodzi tu o przede wszystkim o łączenie konwencjonalnych metod z doświadczeniami tradycyjnych systemów diagnostyki i leczenia a także metodami tzw. medycyny alternatywnej i komplementarnej. Jak podaje National Center for Complementary and Alternative Medicine (NCCAM) granice między medycyną niekonwencjonalną (complementary and alternative medicine – CAM) i medycyną konwencjonalną są płynne, a konkretne praktyki CAM mogą z czasem stać się powszechnie akceptowane [2,3,4].
W każdym razie odwoływanie się do CAM budzi niewątpliwie wciąż wiele emocji. Są środowiska, które ignorują istnienie CAM. Nie zmienia to faktu że, dla przykładu, jak wynika z szeroko zakrojonych analiz, spośród 594 lekarzy rodzinnych w USA, 44% z nich deklaruje, że w przypadku niektórych chorych, chętnie nawiązaliby współpracę z terapeutami zajmującymi się CAM. Przeprowadzone natomiast w 2007 roku badania przez amerykański Narodowy Fundusz Zdrowia wykazały, że z CAM korzysta około 38% dorosłych Amerykanów [5,6].
Opracowania naukowe dotyczące taekwondo skupione są przede wszystkim na problemach związanych z urazowością w tej sztuce walki [7,8,9,10,11], analizach techniki taekwondo [12], fizjologicznych aspektach treningu i walki sportowej [13,14], aspektach antropologicznych [15] czy obecności tej sztuki walki w szeroko pojętej problematyce kultury fizycznej [16].
Doniesienia na temat korzystania sportowców z metod CAM są nieliczne. Dotyczą głównie zastosowania akupunktury, chiropraktyki, refleksologii, aromaterapii, leczenia ziołami i antyoksydantami oraz terapii typu body-mind [17].
W odniesieniu do sportowców taekwondo dostępne są opracowania dotyczące korzystania przez nich z chiropraktyki. Z analiz tych wynika, że brakuje powszechnej dostępności do odpowiednich terapeutów stosujących tę formę leczenia. Błędne bywają też, zdaniem respondentów, informacje o tej terapii [18].
Jak wynika z badań, konwencjonalne terapie najczęściej wspomagane są CAM, które są związane z tradycyjnymi metodami diagnostyki i leczenia. CAM najczęściej reprezentowana jest przez starożytną medycynę chińską (Traditional Chinese Medicine-TCM). System TCM zakłada, że oprócz powszechnie znanych medycynie Zachodu układów takich jak krwionośny czy limfatyczny istnieje system krążenia życiodajnej energii nazywanej przez nich energią CZI. Krąży ona, zdaniem Chińczyków, w organizmie wzdłuż 12 linii/kanałów nazywanych południkami lub meridianami. Medycyna klasyczna, co zrozumiałe, daleka jest wprawdzie od przyjęcia punktu widzenia opartego na TCM, choć oczywiście i ona dostrzega współzależność różnorodnych struktur i funkcji organizmu. Wynikają one chociażby z uwarunkowanego embrionalnie związku między skórą, układem nerwowym a narządami wewnętrznymi czego odzwierciedleniem są odruchy segmentarne rdzenia kręgowego, odruchy trzewno-skórne i skórno-trzewne, obecność stref hyperalgezji Heada i leżących w obrębie tych stref punktów tzw. maksymalnej bolesności Heada-Mckenziego czy punktów spustowych (trigger points). Naukowcy szukając związku między segmentami i meridianami wykazali, że przebieg meridianów, zwłaszcza na kończynach, pokrywa się przeważnie z przebiegiem sklerotomów, myotomów i dermatomów, a większość punktów akupunktury znajduje się na obrzeżach dermatomów czy w obszarze odruchowym stref wegetatywnych. Wszelkie problemy zdrowotne, zdaniem Chińczyków, są spowodowane zaburzeniami w tej sferze energetycznej, obrazowane przez stany tzw. nadmiaru lub niedoboru energetycznego poszczególnych meridianów [19].
Współcześnie, do obrazowania stanu energetycznego meridianów używa się aparatury pomiarowej. Jedną z technik badania reaktywności punktów na meridianach jest Ryodoraku, japońska metoda diagnostyczno-lecznicza opracowana przez Youshio Nakataniego w 1950 r. Ryodoraku, oznacza dosłownie: „linia o dobrej przewodności elektrycznej” ("ryo" znaczy dobra, "do" odpowiada przewodności, "raku" oznacza linię). Metoda ta pozwala na ustalenie aktywności elektrycznej poszczególnych kanałów energetycznych. Na tej podstawie można ocenić czynność poszczególnych narządów wewnętrznych związanych z tymi kanałami. W metodzie Ryodoraku dokonuje się pomiaru przewodnictwa skórnego dla stałego prądu elektrycznego (galwanicznego) 24 punktów ciała przyjętych jako reprezentatywne dla aktywności poszczególnych szlaków meridianowych (Representative Measuring Point – RMP). Punkty te charakteryzują się tym, że średnie wartości ich przewodności elektrycznej są równe średniej wartości przewodności elektrycznej wszystkich punktów danego meridianu. Rycina 1 i 2 [20].
Celem przedstawionej pracy była ocena wpływu jednorazowego treningu zawodników taekwondo na zmianę EDA metodą Ryodoraku. oraz analizę przydatności tego rodzaju metod w procesie treningowym.

MATERIAŁ I METODY
W eksperymencie uczestniczyło 18 mężczyzn, w wieku od 15 do 25 lat (średnia wieku 19 lat). Materiał badany stanowiły osoby uprawiające taekwondo na różnych poziomach zaawansowania (posiadanych stopni). Wszyscy badani byli zawodnikami Częstochowskiej Akademii Taekwon-do. W skład grupy wchodziło: 10 osób trenujących nie więcej niż 5 lat, posiadających stopnie od 10 Cup do 5 Cup, 8 osób trenujących powyżej 5 lat, posiadających stopnie od 5 Cup do I Dan. Badania przeprowadzono u zawodników w podokresie przygotowania specjalnego. Kontrolny pomiar Ryodoraku wykonano u 20 mężczyzn, studentów Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu w wieku 20-24 lata (średnia wieku 22 lata).
Pomiaru metodą Ryodoraku w grupie badanej dokonano dwukrotnie tj. przed treningiem i około godziny po treningu, w grupie kontrolnej też dwukrotnie w odstępie jednej godziny. Do pomiaru wykorzystano urządzenie firmy Kolmio Kiełkowscy. Przed wykonaniem badania sprawdzano czy skóra osoby badanej nie jest spocona i nie ma widocznych uszkodzeń w punktach pomiarowych. Z eksperymentu wyłączono osoby z podwyższoną temperaturą ciała (powyżej 37° C), w okresie infekcji bakteryjnych lub wirusowych, ze stanami zapalnymi i ostrymi urazami w obrębie części dystalnych kończyn. Pomiaru punktów RMP, w obu grupach, dokonywano każdorazowo w godzinach popołudniowych, nie wcześniej niż 2 godziny po ostatnim posiłku, w pozycji siedzącej, w pomieszczeniach gdzie temperatura wynosiła w granicach 22-24°C. Po zlokalizowaniu punktów RMP przystępowano do pomiaru. W pierwszej kolejności umieszczono elektrody w odpowiednich gniazdach i włączono aparat wybierając opcję „diagnoskop”. W otworze elektrody czynnej umieszczano wacik nasączony roztworem soli fizjologicznej. Po przygotowaniu osoby badanej dokonywano kalibracji urządzenia, dotykając elektrodą czynną do biernej w celu uzyskania przepływu prądu 200 mA. Dźwięk aparatu, sygnalizujący zakończenie kalibracji informował o gotowości urządzenia do wykonania badania. Badanemu podawano następnie elektrodę bierną do przeciwnej ręki niż badana. Następnie elektrodę czynną przykładano do poszczególnych punktów pomiarowych (RMP) w następującej kolejności: ręka lewa, prawa i analogicznie stopa lewa i prawa. W trakcie pomiaru elektroda ułożona była prostopadle do powierzchni skóry z niewielkim, równomiernym naciskiem. Dokonano pomiaru symetrycznych punktów następujacych meridianów: płuc (H1), osierdzia (H2), serca (H3), jelita cienkiego (H4), potrójnego ogrzewacza (H5), jelita grubego (H6), śledziony-trzustki (F1), wątroby (F2), nerki (F3), pęcherza moczowego (F4), pęcherzyka żółciowego (F5) i żołądka (F6) [20].
W celu zbadania normalności rozkładów badanych parametrów posłużono się testem W Shapiro-Wilka. Ponieważ większość zmiennych nie spełniała warunku normalności rozkładu w dalszej analizie zastosowano testy nieparametryczne. Aby określić istotność różnic między pomiarami wewnątrz grupy zastosowano test kolejności par Wilcoxona, natomiast do zbadania różnic między grupą badaną a kontrolną, posłużono sie testem U Manna-Whitneya. Różnice uznano za statystycznie istotne, gdy p≤0,05. Obliczeń dokonano przy użyciu programu Statistica ver. 10.0 firmy Statsoft.

WYNIKI
Analizie statystycznej poddano średnie wartości pomiaru elektroprzewodności punktów meridianowych w obu badanych grupach. Wzięto pod uwagę punkty H1 do H6 ręki i F1 do F6 stopy oraz, w przypadku grupy badanej, także wyniki pomiarowe prawej i lewej strony ciała oraz oddzielne analizy dla stóp i rąk. Wartości uzyskane w badaniu początkowym były istotnie wyższe (p=0,000008) w grupie kontrolnej (tab.1). W grupie badanej po treningu nastąpił istotny wzrost (p=0,0007) elektroprzewodności, jednak ciągle była ona na niższym poziomie w porównaniu z grupą kontrolną (p=0,002). Pomiar elektroprzewodności punktów w grupie kontrolnej w badaniu porównawczym nie wykazał istotnych różnic.
Średnie wartości pomiarowe dla punktów rąk i stóp w grupie badanej wykazują wzrost ich wartości po treningu (tab.2), wyraźniejszy w przypadku dłoni. Jedynie w przypadku punktu F4 (pęcherz moczowy) wzrost ten nie był statystycznie istotny (przed - 14,05; po - 25). Widoczne jest też po treningu wyrównanie średnich wartości pomiarowych pomiędzy stopami a rękami.
Porównanie średnich wartości pomiarowych w zakresie punktów na rękach i stopach lewej i prawej strony ciała wskazują na wyższe pobudzenie po stronie prawej ciała (tab.3). W przypadku punktu H1 (meridian serca), nastąpiło istotne statystycznie wyrównanie średnich wartości między lewą i prawą ręką (przed p= 0,073, po p=0,073)

DYSKUSJA
Wywodząca się z Tradycyjnej Medycyny Chińskiej (TMC) metoda Ryodoraku opiera się, na znanych też medycynie zachodniej, pomiarach aktywności elektrodermalnej skóry (electrodermal activity-EDA) z tą jedynie różnicą, że w metodzie Ryodoraku wybór punktów pomiarowych na skórze oraz sposób interpretacji wyników oparty jest o retorykę i doświadczenia TMC. Uważa się powszechnie, że EDA jest niezwykle czułym wskaźnikiem obrazującym zjawiska elektryczne generowane przez skórę, mierzone na jej powierzchni. Ze względu na czułość tego wskaźnika, fluktuacje w zakresie uzyskiwanych wyników pomiaru EDA określane są przez badaczy jako pewien rodzaj labilności elektrycznej ustroju człowieka. W istocie bowiem, organizm człowieka jest układem biologicznym, który podlega ciągłym wychwianiom. Pozwala to obserwować jego dynamikę i sposób reakcji ustroju na subtelne wpływy. W przypadkach, gdy organizm nie podlega znacznym wychwianiom w zakresie amplitudy, a zmiany bodźca nie są zbyt gwałtowne, to jest szansa iż mogą być one w skuteczny sposób kompensowane poprzez reorganizację wewnętrznych zasobów regulacyjnych. Świadomość istnienia tego rodzaju mechanizmów wydaje się być niezbędna w analizie przedstawionych tu wyników badań. Implikuje to też taki rodzaj podejścia do badań EDA, który pozwala łatwiej zaakceptować problemy związane z trudnością prostego wiązania określonych funkcji organizmu z wynikami badań sygnału aktywności elektrycznej skóry. Pozwala to uniknąć nadinterpretacji uzyskanych wyników.
Przeprowadzony przez autorów eksperyment odzwierciedla w istocie, odznaczający się wysoką czułością, chwilowy stan reaktywności bioelektrycznej skóry u zawodników taekwondo, obserwowany w trakcie pojedynczej jednostki treningowej w porównaniu do, nie poddawanej tego rodzaju bodźcowaniu, grupy kontrolnej. Dostępne w tym zakresie badania innych autorów obrazujące zróżnicowane zmiany sygnału EDA po ekspozycji ciała na przykład na fale akustyczne niskiej częstotliwości są dobrym przykładem, potwierdzającym niezwykłą czułość organizmu człowieka na tego rodzaju subtelne bodźce [21]. Autorzy, zajmujący się analizą problemów osób z nadwrażliwością na bodźce elektromagnetyczne zwracają uwagę na występujące w tej grupie subtelne różnice w zapisach rytmu serca oraz aktywności elektrodermalnej skóry [22].
Czułość i zmienność pomiaru EDA nie musi rzecz jasna kojarzyć się z nierzetelnością czy być z góry odrzucana jako metoda nieprzydatna z perspektywy realizacji zadań związanych z procesem treningowym. Z punktu widzenia pracy trenera, każda jednostka treningowa jest równie istotna, bo to w oparciu o nią budowany jest końcowy efekt superkompensacji. Podobnie jest z obserwacją nakładania się pojedynczych sygnałów bioelektrycznych. W dłuższej perspektywie mogą one wspomagać proces właściwego dozowania środków treningowych, który gwarantuje pożądane przestrajanie organizmu w odpowiedzi na określony bodziec treningowy. Być może mógłby stać się on też metodą obrazowania stanów zagrażających przetrenowaniu. Wu i wsp. obserwowali wartości EDA mierzone metodą ryodoraku u osób, które zostały poddane 6 tygodniowemu treningowi na ruchomej bieżni. W badaniach tych wykazano podwyższenie EDA u osób trenujących w porównaniu z grupą kontrolną. Efekt ten nie był trwały i po upływie 3 miesięcy od zakończenia programu ćwiczeń zaobserwowano powrót przewodnictwa skóry do stanu wyjściowego [23]. W niniejszych badaniach także zaobserwowano istotne statystycznie pobudzenie czynności bioelektrycznej skóry po jednorazowym treningu w grupie zawodników uprawiających taekwondo. Zastanawiająca jest jednak uzyskana różnica średnich wartości EDA w badaniu wyjściowym pomiędzy grupą zawodników uprawiających wyczynowo sport w porównaniu z osobami nietrenującymi. W piśmiennictwie naukowym podejmowany jest problem występowania różnic EDA w zależności od chociażby typu osobowości badanego, afektywności czy ujawnionych cech wolicjonalnych badanego w momencie przeprowadzania pomiaru, ogólnej kondycji psychofizycznej, poziomu stresu czy jakości snu. Nie bez znaczenia jest też pora dnia w jakiej dokonuje się pomiarów EDA. Biorąc ten ostatni czynnik pod uwagę, w przedstawionych badanich wszystkie pomiary wykonywane były w godzinach popołudniowych, nie wcześniej jednak niż 2 godziny po dużym posiłku. W piśmiennictwie naukowym dostępne są analizy monitorowania sygnału EDA w cyklu dobowym, podczas wykonywania codziennych czynności. Badania te, w interesujący sposób odzwierciedlają sposób synchronizacji funkcji i czynności życiowych w odpowiedzi na zróżnicowane bodźce występujące w cyklu dobowym [24,25].
W opinii badaczy zmiany sygnału EDA obrazują stan pobudzenia autonomicznego układu nerwowego. Wykazane w niniejszych badaniach podwyższenie EDA po jednorazowym treningu może więc świadczyć o pobudzeniu części współczulnej autonomicznego układu nerwowego. Wiadomo, że aktywność układu współczulnego wzrasta pod wpływem wysiłku fizycznego lub stresu. Układ współczulny odpowiedzialny jest za ogólną aktywność organizmu, przyspiesza czynność serca, funkcje oddechowe, zwęża naczynia krwionośne, podnosząc tym samym ciśnienie krwi, a w sytuacjach stresowych wywołuje napięcie emocjonalne, które mobilizuje organizm do działania. Sygnalizowana już wcześniej niższa, w stosunku do grupy kontrolnej, początkowa wartość EDA u zawodników taekwondo, mogłaby wskazywać na większą przewagę przywspółczulnego układu nerwowego w tej grupie. Bez wykonania jednak prospektywnych badań porównawczych, czy analizy EDA w pozostałych okresach cyklu treningowego, trudno ocenić na ile obserwowany obraz EDA mógłby mieć rzeczywisty związek na przykład z adaptacyjnymi zmianami potreningowymi. Interesujący wydaje się też, w przeprowadzonych badaniach, fakt dużej różnicy pomiędzy średnimi wartościami pomiarowymi dla rąk i stóp przed treningiem oraz ich wyrównanie po treningu. Może to świadczyć o harmonizującym i modulującym efekcie wysiłku fizycznego. W analizach wyników badań metodą ryodoraku, zwraca się uwagę na problem występowania asymetrii ciała góra-dół, a dokładniej ręce-stopy, który w nomenklaturze ryodoraku interpretowany jest jako stan dysharmonii energetycznej. Uważa się, że w dłuższej perspektywie, efektem tego rodzaju dysharmonii mogą być ogólne stany zmęczenia organizmu, poczucie utraty energii życiowej, większa podatność na stres, zaburzenia nerwicowe a nawet niektóre choroby psychiczne. W asymetrii góra-dół, punkty znajdujące się na rękach mogą wykazywać hamowanie (obniżenie wartości), natomiast punkty na stopach pobudzenie (wzrost wartości) lub odwrotnie. Tak szybkie osiągnięcie stanu równowagi góra-dół, po jednorazowym treningu, wydaje się być dość zaskakujące, choć warto też zaznaczyć, że badania zostały przeprowadzone, w okresie przygotowania specjalnego, gdy zawodnicy byli w szczytowej formie sportowej i być może ten czynnik miał określony wpływ na możliwość tego rodzaju regulacji [26,27,28,29].
Pomimo obiektywnych trudności w analizie EDA, jego pomiar był wielokrotnie wykorzystywany w celach diagnostycznych bądź w ocenie efektów leczenia w takich m.in. dziedzinach jak psychopatologia, neurologia, fizykoterapia czy dermatologia [30,31,32,33,34,35,36,37].
Analizą EDA w oparciu o metodę ryodoraku zajmował się w swoich badaniach m.in. Żytkowski. Wykorzystał on elektrodermalną metodę ryodoraku do badań pacjentów z zespołami bólowymi części lędźwiowo-krzyżowej kręgosłupa którzy poddani zostali leczeniu fizykalnemu i zabiegom akupunktury [38]. Ryodoraku wykorzystano także do oceny leczenia akupunkturą laserową i bańkami gumowymi [39]. Su i współpracownicy porównywali oddziaływanie różnego typu oświetlenia biurowego na sferę psychologiczną i odnosili uzyskane wyniki do pomiarów EDA metodą Ryodoraku [40]. Inni autorzy oceniali wartość diagnostyczną metody Ryodoraku w subklinicznej niedoczynności tarczycy [41], przy kolce nerkowej [42], a Lin i wsp. badali skuteczność leczenia podczerwienią u pacjentów dializowanych [43]. Dostępne są także opracowania, gdzie analizuje się zmiany w zapisie Ryodoraku w zależności od BMI [44]. Oceniano także wpływ tradycyjnych chińskich ćwiczeń Qigong wykonywanych w różnych porach dnia na EDA mierzone metodą Ryodoraku. Pobudzający efekt ćwiczeń był bardziej widoczny w godzinach popołudniowych [45].
W przedstawionych badaniach trening odbywał się w godzinach popołudniowych i być może dlatego efekt podwyższenia EDA u zawodników taekwondo był tak wyraźny, średnie wartości pomiarowe rąk i stóp uległy znacznemu podwyższeniu. Wyjątek stanowił punkt F4 prawej stopy odpowiadający za pęcherz moczowy, gdzie średnie wartości nie były istotne statystycznie w badaniach porównawczych. Zgodnie z tabelą objawów Ryodoraku [20], niższa przewodność elektryczna tego meridianu może mieć związek między innymi ze sztywnością mięśni karku, uczuciem ciężaru i osłabienia w kończynach, tępym bólem stóp oraz rwą kulszową. Uzyskany wynik pomiarowy w punkcie F4 w przeprowadzonych badaniach może mieć związek z charakterem treningu w taekwon-do. Zawodnicy ćwiczą bez obuwia, w związku z tym stopa jest w bezpośrednim kontakcie z podłożem. Istnieje pewne prawdopodobieństwo, że punkt F4 znajdujący się na zewnętrznej krawędzi stopy, przyśrodkowo i niżej od główki V kości śródstopia, mógł być w czasie treningów wielokrotnie stymulowany. Z doświadczenia innych autorów wiadomo, że stany ostre czy krótkotrwałe, intensywne bodźcowanie charakteryzuje się podwyższonym EDA (wg. nomenklatury Ryodoraku - stan nadmiaru energetycznego). Stany przewlekłe czy wielokrotne, nadmierne bodźcowanie wiązane jest zaś z tendencją do obniżania reaktywności (niedobór energetyczny). Rozstrzygnięcie pewnej tendencji do niedoboru energetycznego w punkcie F4 wymagałoby jednak przeprowadzenia dodatkowych analiz. Istotne wydawałoby się ustalenie charakterystycznych cech w budowie stóp zawodników taekwondo, a zwłaszcza rozłożenie punktów podparcia stopy czy obecność odcisków w punktach pomiarowych. Ponadto należałoby ustalić rodzaj lateralizacji ciała u badanych, zwłaszcza, że jak wspomniano wyżej, obniżona reaktywność na bodziec treningowy punktu F4 dotyczyła jednej tylko stopy (prawej).
Porównanie średnich wartości pomiarowych w zakresie punktów na rękach i stopach lewej i prawej strony ciała wskazało na wyższe pobudzenie po stronie prawej ciała. W punkcie H3 (meridian serca) średnie wartości elektroprzewodności, po treningu uległy wyrównaniu między ręką lewą i prawą, wskazując na tzw. nadmiar energetyczny. Według tablicy objawów Ryodoraku nadmiar w tym meridianie może być związany z takimi objawami jak ból w karku, ociężałość kończyn, uczucie suchości gardła, zaburzenia czynności serca. W związku z tym, że trening prowadzony był intensywnie, a zadawane ćwiczenia w większym stopniu były na górną część ciała, potwierdza to występowanie powyższych objawów. Występowanie nieznacznych różnic pomiędzy stronami ciała może wiązać się też z jego lateralizacją. Przy znacznych różnicach, w ocenie Ryodoraku, wskazuje się na możliwe dysfunkcje czy choroby narządów wewnętrznych, zaburzenia czynności powierzchownych nerwów wegetatywnych, upośledzenia czucia danej połowy ciała [28,29,37].

WNIOSKI
1. Jednorazowy trening zawodników taekwondo wpływa na zmianę elektroprzewodności skóry ocenianej metodą Ryodoraku.
2. Charakter tych zmian wiąże się ze zwiększeniem elektrodermalnej przewodności punktów pomiarowych Ryodoraku.
3. Wykazane w niniejszych badaniach podwyższenie elektroprzewodności skóry po treningu taekwondo może wskazywać na powysiłkowe pobudzenie części współczulnej autonomicznego układu nerwowego .

PIŚMIENNICTWO
1. Bujak Z., Walczak J. Podstawy taekwon-do dla studentów wyższych uczelni. Zamość: WSZiA; 2007.
2. Ogorevc M. Medycyna Alternatywna w sporcie. Warszawa: Wydawnictwo KOS; 2010.
3. http//www. nccam.nih.gov
4. Heggie W. Specialization without the hospital: The case of british sports medicine. Medical History 2010; 54: 457-74.
5. Ernst E. The "Hoddle Muddle": using faith healers and other complementary therapists in sports medicine. Br. J. Sports Med. 1998; 32: 195.
6. Barnes PM, Bloom B, Richard L, Nahin RL. Complementary and alternative medicine use among adults and children: United States, 2007. National Health Statistics Reports 2008; 12, 10: 1-24.
7. Kazemi M, Chudolinski A, Turgeon M, Simon A, Ho E, Coombe L. Nine year longitudinal retrospective study of taekwondo injuries. J. Can. Chiropr. Assoc. 2009; 53, 4: 272-81.
8. Koh JO, Watkinson EJ, Yoon YJ. Video analysis of head blows leading to concussion in competition taekwondo. Brain Injury 2004; 18, 12: 1287–96.
9. McPherson M., Pickett W. Characteristics of martial art injuries in a defined Canadian population: a descriptive epidemiological study BMC Public Health 2010; 10: 795.
10. Kazemi M, Shearer H, Choung YS. Pre-competition habits and injuries in taekwondo athletes
BMC Musculoskeletal Disorders 2005; 6: 26.
11. Siana JE, Borum P, Kryger H. Injures in taekwondo. Brit J Sports Med 1986; 20, 4: 165-6.
12. Bridge CA, Jones MA, Drust B. The activity profile in international taekwondo competition is modulated by weight category. IJSPP 2011; 6: 344-57.
13. Machado SM, Osorio RAL, Silva NS, Magini M. Biomechanical analysis of the muscular power of martial arts athletes. Med. Biol. Eng. Comput. 2010; 48: 573-7.
14. Bridge CA, Jones MA, Drust B. Physiological responses and perceived exertion during international taekwondo competition. IJSPP 2009; 4: 485-93.
15. Kazemi M, Perri G, Soave D. A profile of 2008 Olympic Taekwondo competitors. J. Can. Chiropr. Assoc. 2010; 54, 4: 243-9.
16. Taylor RW, Mcauley KA, Williams SM, Barbezat W, Nielsen G, Mann JI. Reducing weight gain in children through enhancing physical activity and nutrition: the APPLE project. Int. J. Pediatr. Obes. 2006; 1, 3: 146-52.
17. Tiidus PM. Alternative medicine interventions in sport: introduction to the symposium. Can. J. Appl. Physiol. 1999; 24, 3: 232-3.
18. Kazemi M, Shearer H. Chiropractic utilization in Taekwondo athletes. J. Can. Chiropr. Assoc. 2008; 52, 2: 96-109.
19. Cover J. Porozmawiajmy o akupunkturze. Warszawa: Purana; 2004.
20. Bohuń B, Jarosiński W, Kiełkowski M. Metoda Ryodoraku. Gdańsk: KOLMIO Kiełkowscy; 2003.
21. Damijan Z. Badanie wpływu dźwięków niskiej częstotliwości na poziom aktywności elektrodermalnej. Diagnostyka 2005; 35: 95-100.
22. Sobiczewska E, Szmigielski S. Nadwrażliwość na poe elektromagnetyczne. Medycyna Pracy 2009; 60, 3: 235-41.
23. Wu SD, Gau JT, Wang YH. Ryodoraku as a tool monitoring the effects of walking exercise. Chin. J. Integr. Med. 2011; 9, 12: 1319-25.
24. Finset A, Stensrud TL, Holt E, Verheul W, Bensing J. Electrodermal activity in response to empathic statements in clinical interviews with fibromyalgia patients. Patient Education and Counseling 2011; 82, 3: 355-60.
25. Poh MZ, Swenson NC, Picard RW. A wearable sensor for unobtrusive, long-term assessment of electrodermal activity. IEEE Transactions on Biomedical Engineering 2010; 57, 5: 1243-52.
26. Frydrychowski AF, Woźniak P, Stachowiak G. The methods of „Energy” compensation in the Ryodoraku method. Polish Acupuncture 2002; 1, 12: 876-85.
27. Frydrychowski AF, Woźniak P, Stachowiak G, Konecki T. Therapeutic assistance in the Ryodoraku method by equilibrated diet according to five elements’ rule. Polish Acupuncture 2002; 25/26: 807-11.
28. Frydrychowski AF, Woźniak P, Stachowiak G. „Diagnostyka bez pytań”, według zapisów metodą Ryodoraku. Akupunktura Polska 2002; 1, 27, 869-75.
29. Żytkowski A., Czerniaki J., Krakowska J. Ryodoraku-metoda obiektywnej oceny i regulacji zaburzeń wegetatywnych narządów wewnętrznych. Akupunktura Polska 1999; 15/16: 493-501.
30. Schell AM, Dawson ME, Rissling A, Ventura J, Subotnik KL, Gitlin MJ, Nuechterlein KH. Electrodermal predictors of functional outcome and negative symptoms in schizophrenia. Psychophysiology 2005; 42: 483-92.
31. Tarvainen MP, Koistinen AS, Valkonen-Korhonen M, Partanen J, Karjalainen PA. Analysis of galvanic skin responses with principal components and clustering techniques. IEEE Trans. Biomed. Eng. 2001; 48, 10, 1071-9.
32. Hirstein W, Iversen P, Ramachandran VS. Autonomic responses of autistic children to people and objects. Proc. Biol. Sci. 2001; 268: 1883-8.
33. Dolu N, Ozesmi C, Comu N, Suer C, Golgeli A. Effect of hyperglycemia on electrodermal activity in diabetic rats. Int. J. Neurosci. 2006; 116: 715-29.
34. Duller P, Gentry WD. Use of biofeedback in treating chronic hyperhidrosis: A preliminary report. Brit. J. Dermatol. 1980; 103: 143-6.
35. Nagai Y, Goldstein LH, Fenwick PB, Trimble MR. Clinical ef-ficacy of galvanic skin response biofeedback training in reducing seizures in adult epilepsy: A preliminary randomized controlled study. Epilepsy Behav 2004; 5: 216-23.
36. Pop-Jordanova N, Zorcec T, Demerdzieva A. Electrodermal biofeedback in treating psychogenic nonepileptic seizures. Prilozi 2005; 26: 43-51.
37. Gusakowska- Wysakowska E, Frydrychowski A, Woźniak Wodniak. Treatment of generalised degenerative joint disease according to the indications Ryodoraku recordings. Polish Acupuncture 2003; 1, 28: 994-1002.
38. Żytkowski A, Chmielewski H, Wrodycka B. Interpretation of the results of physiotherapy for low back pain based on the Ryodoraku electrodermal measurements. Fizjoterapia Polska 2007; 7, 4: 392-404.
39. Lin ML, Wu HC, Hsieh YH i wsp. Evaluation of the effect of laser acupuncture and cupping with ryodoraku and visual analog scale on low back pain. Evid. Based Complement. Alternat. Med. 2012; 2012:521612. doi: 10.1155/2012/521612. Epub 2012 Oct 11 Dostępny pod adresem http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3482015/.
40. Su DY, Liu CC, Chiang CM, Wang W. Analysis of the long-term effect of office lighting environment on human responses. World Academy of Science, Engineering and Technology 2012; 67: 332-9.
41. Ahn SY, Park SH, Han SR, Ahn YM, Lee BC. Association between subclinical hypothyroidism and Sasang constitution in a Korean population. Experimental and Therapeutic Medicine 2012; 3: 740-4.
42. Lee CT, Chang YH, Lin WY. Applications of meridian electrical conductance for renal colic: a prospective study. J. Altern. Complement. Med. 2010; 16, 8: 861-6.
43. Lin CH, Lee LS, Su LH, Huang TC, Liu CF. Thermal therapy in dialysis patients-a randomized trial. Am. J. Chin. Med. 2011; 39, 5: 839-51.
44. Ching-Sung W, Yu-Li H, Liang-Yu S. A study of electrical conductance of meridian in the obese during weight reduction. Am. J. Chin. Med. 2004; 32, 3: 417-25.
45. Sancier KM. Electrodermal measurements for monitoring the effects of Qigong workshop. J Altern Complement Med 2003; 9, 2: 235-41.

Ryc.1 Lokalizacja punktów pomiarowych Ryodoraku na rękach (Bohuń i wsp, 2003).



Ryc.2 Lokalizacja punktów pomiarowych Ryodoraku na stopach (Bohuń i wsp, 2003).

Tab.1. Zestawienie średnich wartości elektroprzewodności we wszystkich punktach pomiarowych w grupie badanej i kontrolnej; średnia±sd; *p≤0,05

Pomiar początkowy Pomiar końcowy Test Wilcoxona
Grupa badana
N=18 23,1±13,1 42,5±20,3 p=0,0007*
Grupa kontrolna
N=20 74,1±34,2 74,3±33,8 p=0,8
Test U Manna-Whitneya p=0,000008* p=0,002*

Tab.2. Zestawienie średnich wartości elektroprzewodności w punktach pomiarowych na rękach i stopach, przed i po treningu w grupie badanej; średnia±sd; *p≤0,05

Pomiar przed treningiem Pomiar po treningu Test Wilcoxona
Punkty na rękach (H1-H6) 19,16±14,2 42,11±26,1 p=0,003*
Punkty na stopach (F1-F6) 27,04±16,0 42,94±17,4 p=0,0005*

Tab.3. Zestawienie średnich wartości elektroprzewodności w punktach pomiarowych na lewej i prawej stronie ciała, przed i po treningu w grupie badanej; średnia±sd; *p≤0,05

Pomiar przed treningiem Pomiar po treningu Test Wilcoxona
Punkty na ręce lewej
(H1-H6) 20,23±14,7 39,67±23,9 p=0,004*
Punkty na ręce prawej
(H1-H6) 18,09±14,2 44,55±29,9 p=0,002*
Punkty na stopie lewej
(F1-F6) 25,81±14,7 40,54±16,7 p=0,001*
Punkty na stopie prawej
(F1-F6) 28,29±17,8 45,35±19,3 p=0,0006*